Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00338 008828 20598515 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Umowa o pracę Kompendium wiedzy, które musisz znać - ebook/pdf
Umowa o pracę Kompendium wiedzy, które musisz znać - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 180
Wydawca: Bankowy Ośrodek Doradztwa i Edukacji Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-948517-8-1 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> prawo i podatki >> cywilne
Porównaj ceny (książka, ebook (-29%), audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Książka, dedykowana obydwu stronom, a więc pracodawcy i pracownikowi. W bardzo przejrzysty sposób gromadzi i opisuje przysługujące im możliwości ustaleń, od momentu zawarcia umowy, przez cały okres jej trwania.

Kompendium opisuje poszczególne artykuły kodeksu pracy, porządkując je i wyjaśniając. Dla ułatwienia, na marginesach zamieszczono w ramkach omawiane artykuły, dzięki czemu bardzo łatwo odszukać interesujący czytelnika fragment.

Publikacja jest jednak nie tylko zbiorem wiedzy, ale również praktycznym przewodnikiem zarówno dla pracodawców i pracowników, jak i osób studiujących prawo pracy.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

dr danuta Klucz Umowa o pracę Kompendium wiedzy, które musisz znać Grupa SGB Korekta merytoryczna radca prawny Monika Czekanowicz Korekta językowa Dominika Sklepik Korekta techniczna, adiustacja Dominika Sklepik Projekt okładki Jan Ślusarski Wszelkie prawa, łącznie z prawem do reprodukcji tekstów w całości lub części, w jakiej- kolwiek formie – bez zgody wydawcy – zastrzeżone. Wszystkie znaki znajdujące się w publikacji są zastrzeżonymi znakami firmowymi bądź towarowymi ich właścicieli. © Copyright by Bankowy Ośrodek Doradztwa i Edukacji Sp. z o.o. z siedzibą w Poznaniu, 2019 ISBN 978-83-948517-8-1 Kontakt dla reklamodawców: wydawnictwo@bodie.pl Wydawca Bankowy Ośrodek Doradztwa i Edukacji Sp. z o.o. ul. Mielżyńskiego 20, 61-725 Poznań www.bodie.pl T.: +48 61 42 37 210 F.: +48 61 42 37 107 E.: wydawnictwo@bodie.pl Objętość ark. wyd.: 9,94 Publikację złożono fontami Calibri, ClarendonBlkEU, Lato Projekt, skład i łamanie: Ten. studio graficzne, www.tenstudio.pl Spis treści Pierwsze myśli 9 Wprowadzenie 11 Rozdział I. Osobliwość stosunku pracy na tle stosunków zobowiązaniowych 15 1. Uwagi wprowadzające 15 2. Stosunek pracy w ujęciu art. 22 § 1 Kodeksu pracy 16 3. Podstawowe cechy stosunku pracy 18 4. Kierunki przemian stosunku pracy 23 5. Zobowiązaniowa koncepcja stosunku pracy 25 Rozdział II. Zasada swobody umów w świetle art. 3531 KC 27 1. Istota wolności umów w stosunkach zobowiązaniowych 27 2. Ograniczenia zasady swobody w stosunkach zobowiązaniowych 31 2.1. Sprzeczność z naturą stosunku prawnego 33 2.2. Sprzeczność z przepisami ustawy 35 2.3. Sprzeczność z zasadami współżycia społecznego 36 Rozdział III. Pojęcie, podmioty i forma umowy o pracę 40 1. Charakter prawny umowy o pracę na tle innych podstaw stosunku pracy 40 1.1. Typologia stosunków pracy 40 1.2. Pojęcie i charakter umowy o pracę 42 2. Podmioty umowy o pracę 46 2.1. Pojęcie i koncepcja pracodawcy 47 2.2. Zasady reprezen tacji pracodawcy 50 2.3. Kodeksowa definicja pracownika 53 2.4. Problem zdolności pracowniczej 54 3. Forma umowy o pracę i skutki jej niedopełnienia 56 Rozdział IV. Kodeksowy katalog umów o pracę 61 1. Klasyfikacja umów o pracę 61 2. Tryb zmiany rodzaju umowy o pracę 64 3. Rodzaje umowy o pracę w świetle art. 25 KP 69 3.1. Umowa o pracę na okres próbny 69 3.2. Umowa o pracę na czas nieokreślony 72 3.3. Umowa o pracę na czas określony 74 3.4. Umowa na czas zastępstwa nieobecnego pracownika 80 Rozdział V. Kształtowania podstawowej treści umowy o pracę 86 1. Zakres pojęciowy treści umowy o pracę 86 2. Elementy obligatoryjne umowy o pracę w świetle art. 29 § 1 Kodeksu pracy 87 2.1. Rodzaj pracy 90 2.2. Charakter prawny szczegółowego zakresu czynności 94 2.3. Miejsce wykonywania pracy 100 2.4. Wynagrodzenie za pracę i jego składniki 104 2.5. Wymiar czasu pracy 113 2.6. Termin rozpoczęcia pracy 115 Rozdział VI. Fakultatywne elementy umowy o pracę 118 1. Uwagi wprowadzające 118 2. Długość okresu wypowiedzenia umowy o pracę 119 3. Zakres autonomii stron w sferze płacowej 123 4. Pozostałe dodatkowe warunki umowne 127 5. Klauzule autonomiczne i umowy dodatkowe 130 Rozdział VII. Autonomia pracownika i pracodawcy w świetle art. 18 i 300 Kodeksu pracy 138 1. Uwagi wprowadzające 138 2. Zasada uprzywilejowania pracownika (art. 18 KP) 140 3. Zasada równego traktowania jako wyznacznik swobody stron 144 4. Subsydiarne stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego (art. 300 KP) 146 5. Kwestia dopuszczalności zawierania drugiej umowy o pracę 152 6. Problemy wokół umów cywilnoprawnych 155 Bibliografia 159 Literatura 159 Piśmiennictwo 163 Wykaz aktów prawnych 169 Ustawodawstwo polskie 169 Ustawodawstwo unijne 169 Wykaz skrótów 171 Know how – Jak odczytywać przypisy 175 Pierwsze myśli POWSZEChna DEKLaRaCja PRaW CZłOWIEKa Z 10.12.1948 R. Współczesny człowiek jest wyczulony na przestrzeganie wobec siebie podstawowych praw i wolności zapisanych już na przykład w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 10.12.1948 r.: „Każdy rodzi się wolny, równy w godności i prawach”. Co więcej, z Deklaracji wynika, że są one niezby- walne i w równym stopniu stosowane wobec każdego. Pro- blem tylko w tym, że to co jest bezdyskusyjne na płaszczyźnie norm ogólnych, napotyka na rozmaite zastrzeżenia i ograni- czenia przy ich konkretnym wdrażaniu. niemal od razu przychodzi na myśl refleksja, że między innymi wolność nie może mieć charakteru absolutnego i nie może być zgody na podejmowanie działań, które stoją w sprzeczności z równie chronionym obszarem wolności drugiego człowieka. Rozgraniczaniu tych często sprzecznych i konfliktowych sytuacji mają służyć w życiu społecznym przepisy prawa. jest to szczególnie istotne w sytuacji, gdy partnerzy pozostający z sobą w prawnej relacji, są w jakimś sensie zobowiązani do stabilnej współpracy o długotrwałym charakterze. Z powyższej ogólnej refleksji wynika, że zasługują na baczną uwagę rozważania w dziedzinie, w której podejmuje działania większość dorosłych ludzi, tzn. obszarze zatrudnienia, a mówiąc ściślej – w sferze stosunków pracy. Ten obszar stosunków społecznych reguluje prawo pracy, nie bez racji określane mianem „prawa dnia co- dziennego. Książka poświęcona swobodzie stron, to jest pracodawcy i pracownika i analizująca przysługującą im możliwość różnorodnych ustaleń od momentu zawie- rania umowy o pracę i dalej przez cały czas trwania stosunku pracy, mieści się w całości w tak zakreślonym obszarze zainteresowań nauki prawa pracy. Co więcej, dotyczy zasadniczych kwestii ustawodaw- stwa pracy i racjonalności zatrudnienia. aRT. 300 KODEKSU PRaCy W książce pani dr Danuty Klucz interesujące i zrazem inspirujące do dalszych przemyśleń jest przyjęta koncepcja ukazania rozwiązań z zakresu pra- wa pracy na tle koncepcji cywilistycznej, ściślej stosunków zobowiązaniowych. Ten zasadniczy wątek, który przewija się przez treść wszystkich rozdziałów stanowi uda- ną i inspirującą próbę ukazania wzajemnego oddziaływania cywilistycznego prawa zobowiązań na rozstrzygnięcia na kanwie prawa pracy. nie jest to sprawa prosta i oczywista. Z jednej strony mamy do czynienia z nadal obowiązującym – o czym się niekiedy zapomina – art. 12 przepisów wprowadzających Kodeks cywilny z 23.04.1964 r., który w par. 1 stanowi, że Kodeks cywilny nie narusza przepisów ustawodawstwa pracy. W tym przepisie upatruje się normatywnego podkreślenia odrębności prawa pracy od prawa cy- wilnego. Z drugiej strony art. 300 Kodeksu pracy pozwala na stosowanie w spra- wach nieunormowanych przepisami prawa pracy odpowiednich przepisów Kodeksu cywilnego, jeżeli te ustalenia nie są sprzeczne z zasadami i prawem pracy. Z tych też powodów – nie bez racji – sporo uwagi zajmuje w książce uka- zanie przydatności sztandarowej zasady swobody umów wynikającej z art. 3531 Kodeksu cywilnego w regulacji stosunku pracy, a także aRT. 12 KC aRT. 3531 KODEKSU CyWILnEgO 10 aRT. 18 KP ewentualnych ograniczeń jej zastosowania w zetknięciu się z głów- ną funkcją prawa pracy, to jest funkcją ochronną. Ta ostatnia wynika między innymi z art. 18 Kodeksu pracy – z zasady uprzywilejowania pracownika. Omawiana książka ma także przede wszystkim walor praktyczny. Może być przydatna i pomocna osobom zawodowo stosujących i studiujących prawo pracy, ale też dla tych wszystkich, którzy chcieliby lepiej poznać swoją sytuację pracowni- czą lub znaleźć odpowiedź na rozstrzygnięcie aktualnego sporu. Temu celowi dobrze służy przejrzysty podział treści na poszczególne rozdziały. I tak dwa pierwsze roz- działy można zaliczyć do tzw. części ogólnej, o dużym ładunku rozważań teoretycz- nych z zakresu nauki prawa pracy. W kolejnych częściach książki są szczegółowo analizowane rodzaje umów o pracę, możliwości wyboru formy umowy i obszernie przedstawione poszczególne postanowienia treści umowy o pracę, o charakterze obligatoryjnym i fakultatywnym. na zakończenie trzeba podkreślić oparcie rozważań na aktualnym stanie praw- nym, co więcej z zasygnalizowaniem ewentualnych zmian wynikających z zapisów projektu indywidualnego Kodeksu pracy. autorka wykonała niemal benedyktyńską pracę przy wyszukiwaniu i wykorzystaniu znaczącego dorobku orzecznictwa sądo- wego i literatury. Zachęcam do lektury. dr Bogdan Trepiński Pierwsze myśli Wprowadzenie Ustawodawca określił w Kodeksie pracy jedynie atrybuty umowy o pracę i stworzył niezbędny grunt oraz ramy do modelowania przez strony jej treści zgodnie z ich wolą. jak trafnie zauważa janusz Wiśniewski jest ona „synonimem ułożenia sobie stosunków pracy”1. Toteż umowa o pracę jest w pewnym sensie refleksem różnych motywacji, oczekiwań i celów, które strony zakładają realizować poprzez nawiązanie ze sobą konkretnej więzi prawnej. nie sposób tym samym wyobrazić sobie sztyw- nego szablonu umowy, do którego strony nie mogłyby wnieść „własnego wkładu”, decydując jedynie o jej zawarciu bądź nie. Wola pracownika i pracodawcy zysku- je jednak nowy wymiar w dzisiejszych czasach, a więc w dobie wyspecjalizowanej wiedzy, profesjonalizmu, innowacyjności oraz dynamicznie rozwijającej się techniki i technologii informatycznej, których skądinąd naturalną konsekwencją jest znacz- nie bardziej rozwinięta niż niegdyś przedsiębiorczość człowieka, jego świadomość życiowych priorytetów oraz oczekiwań stron wiążących się węzłem prawnym. W obecnych uwarunkowaniach na stosunki pracy zdają się najintensywniej od- działywać dwa czynniki, które skądinąd wpisują się w ogólne trendy zmian cywilizacyj- nych i społecznych. Z jednej strony, lansuje się bowiem takie pojęcia jak specjalizacja i kreatywność, które trafnie andrzej Marian Świątkowski traktuje jako cechy charak- terystyczne współczesnych stosunków pracy2. Cecha ta sprzyja tworzeniu w ramach różnych specjalizacji coraz liczniejszej grupy pracowników kreatywnych i mobilnych, wyznaczających wysokie standardy pracy, w której tradycyjne ujęcie podporządkowa- nia ustępuje na rzecz znacznie szerszej autonomii tych pracowników. Z drugiej strony, nie da się nie zauważać zjawiska zdominowania procesów pracy automatyką, procedurami i tzw. sztuczną inteligencją. Uwypukla ono cechę automa- tyzmu pracy, gdyż sposób jej świadczenia w wielu przypadkach, to już nie kwestia dyrektyw przełożonych. Zautomatyzowanie pracy pozostawia bowiem mniej miej- sca na kierownictwo pracodawcy, jak i własne wybory czy koncepcje pracowników. Przestrzeń samodzielności coraz szczelniej wypełnia zaś „sztuczna inteligencja”, a podporządkowanie z dyrektyw przełożonych zmienia swój kierunek na funkcje i polecenia pochodzące z programów informatycznych i różnych elektronicznych aplikacji oraz szczegółowo opisanych instrukcji i procedur. W konsekwencji trady- cyjne podporządkowanie pracownicze, które było sztandarową cechą stosunków pracy, dziś przeżywa swoistą ewolucję, a w przyszłości w takiej postaci może być już zarezerwowane tylko do niektórych rodzajów pracy. Powyższe spostrzeżenia nie pozostają bez znaczenia, tak dla sfery podejmowa- nia decyzji o wyborze podstawy zatrudnienia, jak i procesu kreowania treści umowy o pracę, jeżeli na takową formę strony się zdecydują. W tym drugim przypadku, któ- ry stanowi przedmiot niniejszych rozważań, przepisy prawa nie wymieniają rodzaju 1 Wiśniewski j., Różnorodne formy zatrudnienia, Towarzystwo naukowe Organizacji i Kierownictwa – Stowarzyszenie Wyższej Użyteczności „Dom Organizatora”, Toruń 2010, s. 41. Świątkowski a. M., Przedmiot stosunku pracy. Rozważania de lege lata i de lege ferenda, [w:] Współ- 2 czesne problemy prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (red. L. Florek, ł. Pisarczyk), Wydawnictwo Lexi- snexis, Warszawa 2011, s. 55. 12 prac, dla których jest zarezerwowana umowa o pracę. Z jednej strony, uwypukla to autonomię stron w zakresie wyboru formy zatrudnienia, z drugiej strony wynika to z tego, że o dopuszczalności, a najczęściej konieczności wyboru umowy o pracę decyduje sposób i warunki wykonywania pracy, a nie jej rodzaj3. należy podkreślić, że dana stronom swoboda jest sprzężona z zasadniczą funkcją umowy o pracę, która czyni ją jednym z najistotniejszych „instrumentów”, pozwala- jących dostosowywać prawo pracy do zmieniających się warunków gospodarczych i społecznych, a więc tym samym uelastyczniać je w niezbędnym zakresie i nadawać w tym duchu kształt indywidualnym stosunkom pracy4. Ludwik Florek formuje dalej idący wniosek, że bez zwiększenia roli umowy, a zwłaszcza umowy o pracę dalszy rozwój prawa pracy nie jest możliwy5. aRT. 3531 KC W niniejszym opracowaniu, nie bez powodu w centrum uwagi usytuowana została zasada swobody umów uregulowana w art. 3531 Kodeksu cywilnego. niezależnie bowiem od zmieniających się uwa- runkowań i postępu techniki, zasada ta stanowi fundament kreowa- nia wszelkich stosunków zobowiązaniowych, w tym także stosunków pracy, będąc zarazem jednym z „(…) istotnych elementów przedmiotowych wolności działalności gospodarczej w konstytucyjnym rozumieniu tego terminu”6. jak słusznie zauważa Michał Raczkowski korzystanie z tej zasady jest nieodzowne, gdyż w pra- wie pracy nie wypracowano na jego użytek samodzielnej zasady wolności umów7. Z wolności kontraktowej, jak trafnie wskazuje się w literaturze, wynika z jednej strony większy respekt dla woli stron nawiązujących stosunki prawne, a z drugiej odpowiedzialność za następstwa podejmowanych decyzji, co w przypadku pracow- nika i pracodawcy oznacza przyjęcie na siebie odpowiedzialności za kształtowanie warunków zatrudnienia i wzajemnych zobowiązań.8 Określenie przestrzeni dla kon- traktowania umów o pracę, nie może jednak odbywać się w oderwaniu od działania ochronnej funkcji prawa pracy, która stanowi przewodni motyw powstania i rozwo- ju tej dziedziny prawa. Wszakże wskutek zmiany uwarunkowań społeczno-gospo- darczych oraz postępu cywilizacyjnego i technicznego, funkcja ta nieustannie ewo- luuje, co z natury rzeczy nie pozwala wyznaczyć raz na zawsze sztywnych ram dla autonomii stron umowy o pracę. już samo przywołanie w niniejszym opracowaniu bogatego dorobku orzecznictwa uzmysławia, iż kreśląc ramy swobody stron umowy o pracę nie sposób wykonać to za pomocą prostych linii, lecz trzeba uwzględnić licz- Florek L., Ustawa i umowa w prawie pracy, Warszawa 2010, s. 343 za j. Wiśniewski, Różnorodne 3 Wiśniewski j., Różnorodne formy zatrudnienia…, s. 41. 4 Wiśniewski j., Różnorodne formy zatrudnienia…, s. 42. 5 formy zatrudnienia…, s. 42. 6 Pogląd taki wyraził Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 7.05.2001 r. (K 19/00), OTK 2001, nr 4, poz. 82 za Wiśniewski j., Różnorodne formy zatrudnienia…, s. 43. 7 Raczkowski M., O podporządkowaniu autonomicznym – krytycznie, [w:] Współczesne problemy prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (red. L. Florek, ł. Pisarczyk), Wydawnictwo Lexisnexis, Warszawa 2011, s. 133. 8 Wiśniewski j., Różnorodne formy zatrudnienia…, s. 46. Wprowadzenie 13 ne „wybrzuszenia”, które z jednej strony są efektem wymaganej elastyczności prawa pracy, a z drugiej wynikają z rozmaitych okoliczności konkretnych przypadków. nie ulega wątpliwości, że cywilna zasada kontraktowania nadal stanowi po- żyteczną i nieodzowną regulację, która ma zapewnić pracodawcy i pracownikowi możliwość układania wzajemnej więzi prawnej według ich woli, wszakże z zastrze- żeniem osobliwości stosunku pracy. Dlatego też omawianiu tytułowego zagadnienia często towarzyszyć będzie ta funda- mentalna zasada zobowiązań, której stosowanie w prawie pra- cy jest powszechnie akceptowane, zarówno w doktrynie jak i w judykaturze, głównie w sprzężeniu z regulacją dwóch przepisów, tj. art. 18 i art. 300 KP. Obie wymienione regulacje będą przedmiotem rozważań podjętych w ostatnim rozdziale, przy czym art. 18 KP wyrażający zasadę uprzywilejowania pracownika z uwagi na to, że nie jest jednolicie postrzegany w kontekście wolności kontrakto- wej, będzie poddany szerszej analizie. aRT. 18 I aRT. 300 KP Celem niniejszych rozważań będzie natomiast ustalenie granic do- puszczalności powoływania się na zasadę wolności umów w obszarze nawiązywania i kształtowania treści umowy o pracę, zważywszy na ochronne normy prawa pracy, które poza ograniczeniami wynikającymi z art. 3531 Kodeksu cywilnego pełnią funkcję dodatkowego „weryfikatora” tej swo- body w prawie pracy. Dla osiągnięcia powyższego celu, analiza tytułowego zagad- nienia zostanie zbadana w czterech obszarach wolności umów, tj.: aRT. 3531 KC 1) wyboru kontrahenta umowy, 2) wyboru formy i rodzaju umowy, 3) swobody formułowania podstawowej treści umowy o pracę, 4) autonomii stron w zawieraniu dodatkowych umów i klauzul autonomicznych. nie byłoby jednak wystarczające zestawienie zasady wolności umów z jednej strony i zasady ochrony pracowniczej z drugiej, tylko po to, aby ustalić obszary ich działania. Z kolei kreślenie sztywnych granic stosowania obu zasad, wydaje się z góry zabiegiem mało użytecznym, gdyż zmiany warunków rynkowych będące procesem nieprzerwanym oraz dynamiczny rozwój we wszystkich sferach życia, a także wzbo- gacany w odpowiedzi na te zmiany dorobek orzeczniczy, uniemożliwiają uchwycenie właściwego momentu dla rozstrzygnięcia tej kwestii. granice autonomii stron, aby umowa o pracę mogła spełniać swoją podstawową funkcję muszą zresztą pozostać elastyczne. Wszystko to inspiruje raczej do oceny przydatności wypracowanych do- tąd poglądów oraz zrewidowania ich pod kątem zmieniających się przepisów prawa i uwarunkowań, a w razie potrzeby przyjęcia nowych tez i ich argumentacji w zakre- sie stosowania cywilnej zasady kontraktowania w prawie pracy. Uzasadnieniem do podjęcia tytułowego tematu jest także to, że ustawodawca poprzez dokonane i prognozowane zmiany w Kodeksie pracy zdaje się raczej wy- kazywać tendencję do kontynuowania procesu uelastyczniania prawa pracy po- przez wprowadzanie nowych rozwiązań. Tymczasem zastanowienia wymaga, czy zakorzeniony w zasadzie wolności umów naturalny „mechanizm korygujący” granice Wprowadzenie 14 swobody pracownika i pracodawcy stosownie do zmieniających się warunków, nie jest wystarczający przynajmniej w jakimś zakresie, aby zapewnić pożądaną elastycz- ność w realizacji podstawowej funkcji umów o pracę. należy bowiem zgodzić się ze stwierdzeniem, że w racjonalnym korzystaniu z umów o pracę kryją się duże pożytki i możliwości, które powinny być doceniane zarówno przez pracodawców jak i pra- cowników9. Ta elastyczność i racjonalność umów o pracę to także cechy, które mogą i powinny stanowić istotny mechanizm w niwelowaniu zjawisk będących skutkiem ubocznym niewłaściwego rozumienia i korzystania przez strony z atrybutów kontra- hentów zobowiązań wynikających ze stosunku pracy. Książka ta w równym stopniu może zainteresować pracodawców i pracowni- ków. Z uwagi na powszechność prawa pracy oraz szerokie zastosowanie umowy o pracę, może służyć ona jako wsparcie dla każdej firmy i instytucji zatrudniającej pracowników, niezależnie od formy organizacyjno-prawnej i profilu prowadzonej działalności. Może ona być również pomocą dydaktyczną i stanowić podłoże kon- frontacji różnych poglądów dla praktyków prawa. Praktycznym walorem książki jest bogate orzecznictwo sądowe i piśmiennictwo dotykające wielu problematycznych kwestii. niniejsza książka ani nie wyczerpuje wszystkich aspektów zagadnienia swo- body stron umowy o pracę ani też nie zamyka dyskusji na ten temat. Wszakże kon- tynuacja problematyki, ze względów objętościowych, możliwa jest już tylko w ra- mach odrębnego opracowania. 9 Wiśniewski j., Różnorodne formy zatrudnienia…, s. 42. Wprowadzenie Rozdział I. Osobliwość stosunku pracy na tle stosunków zobowiązaniowych 1. Uwagi wprowadzające nie jest niczym odkrywczym stwierdzenie, że w naturę prawa pracy na trwałe wpi- sana jest ochrona pracownika uznawanego nadal za słabszego partnera w ramach stosunków nawiązywanych z pracodawcą. Tytułowe zagadnienie usprawiedliwia jednak przypomnienie tej znamiennej i zasadniczej funkcji prawa pracy, która jest cechą „genetyczną” tej dziedziny prawa, przesądzając niegdyś o jej autonomii i roz- woju. I bynajmniej nie podważają tego, ani wyraźny „przeskok” z dawnej postaci robotniczego (socjalnego) prawa pracy (pojęcia te pojawiały się w szczególności w literaturze okresu międzywojennego poprzedniego stulecia)10 do jego współcze- snego modelu, ani też dalsze poszukiwania w tej płaszczyźnie nowatorskich rozwią- zań regulacyjnych. Uwaga ta jest szczególnie aktualna w kontekście prowadzonych od jakiegoś czasu dyskusji, w epicentrum których są kwestie związane z przemianą stosunku pracy, wysuwaną teorią szerzej rozumianego prawa zatrudnienia11 czy dal- szym procesem liberalizacji prawa pracy i jego ponadnarodowym charakterze12. aktywnie wpisuje się w te poszukiwania orzecznictwo sądowe, które towarzy- sząc ewolucji tej dziedziny prawa od jej korzeni aż do współczesności, akcentuje nowe spojrzenie na podstawowe funkcje prawa pracy. naprzeciw temu wychodzi wreszcie sam ustawodawca, który za sprawą nowych pojęć i regulacji prawnych od- świeża skostniałe niekiedy konstrukcje prawa pracy. na koniec wspomnieć wypada o tym, co jeszcze pozostaje w sferze projektowania, a już stało się przyczynkiem do ożywionych dyskusji, wywołując reperkusje, tak w środowiskach pracodawców jak i pracowników. Wprowadzając do tematu warto także zwrócić uwagę na zmiany wynikające z „transformacji pracy podporządkowanej”, które uchwycił w swej publikacji j. Wi- śniewski i usytuował, tak po stronie pracodawcy, jak i pracownika. Z wielu cieka- wych spostrzeżeń autora dość przywołać choćby te, które przekonują o rosnącej świadomości pracodawców i budowanej na niej zdolności wypracowywania wspól- nych celów oraz wytworzenia poczucia ich doniosłości i identyfikowania się z nimi przez pracowników. autor spina to wszystko nadrzędnym stwierdzeniem, że jest to kluczem do rozwoju każdej działalności13. Z kolei zmiany po stronie pracowników 10 Zob. Fenichel Z., Zarys polskiego prawa robotniczego, Kraków 1930. 11 Boruta I., W sprawie przyszłości prawa pracy, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2003, nr 4, s. 8 za j. Wratny, Przemiany stosunku pracy w III RP, [w:] Współczesne problemy prawa pracy i ubezpieczeń spo- łecznych (red. L. Florek, ł. Pisarczyk), Wydawnictwo Lexisnexis, Warszawa 2011, s. 43–44. 12 Sanetra W., Stosunek pracy i jego przemiany [w:] Współczesne problemy prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (red. L. Florek, ł. Pisarczyk), Wydawnictwo Lexisnexis, Warszawa 2011, s. 32–33. 13 Wiśniewski j., Różnorodne formy zatrudnienia…, s. 28. 16 j. Wiśniewski wiąże w szczególności z rozwojem innowacyjności i kreatywności czy promocją przedsiębiorczości człowieka i inwestowania w siebie14. Co prawda powyższe uwagi nie zamykają się w pojęciu stosunku pracy i doty- czą kwestii wykraczających nawet poza obszar prawa pracy, to jednak obserwo- wane zmiany nie pozostają bez znaczenia dla tytułowego zagadnienia. Pracownik i pracodawca nawiązując ze sobą stosunek prawny nie są bowiem „odizolowani” od wpływu czynników i bodźców pochodzących z różnorodnych źródeł, które wpierw kształtują ich świadomość i motywacje, a dopiero później znajdują konkretny wyraz w woli wyrażonej w umowie o pracę. Wspomniany wyżej dynamizm prawa pracy nie oznacza wszakże, że „wyzby- wa się” ono swoich osobliwych atrybutów. Toteż nadal kluczowym pojęciem prawa pracy jest stosunek pracy, a umowa o pracę jako jedna z podstaw jego nawiązania nie traci na popularności, co uwydatnia choćby niesłabnące zainteresowanie nią ze strony ustawodawcy. jednak to, co nadaje umowie o pracę tę właściwą wartość wy- nika z przekonania, że choć ustawodawca zapewnia w ustawach minimalne standar- dy ochrony stosunku pracy, to rzeczywistym twórcą treści tego stosunku są strony nawiązujące ze sobą więź prawną. nie ulega wątpliwości, że fundament każdej umowy o pracę stanowi autono- mia woli stron, której urzeczywistnienie sprowadza się do swobodnych wyborów i decyzji w szczególności w zakresie zawarcia umowy, wyboru jej rodzaju i kontra- henta, kreowania treści umowy i uzgodnienia czasu obowiązywania15. Uzasadnia to podkreślenie z jeszcze większym przekonaniem doniosłej roli stron w kształtowa- niu treści indywidualnej więzi prawnej, nie zapominając przy tym o podstawowej funkcji umów o pracę w procesie rozwoju dziedziny prawa, która jest źródłem ich prawnej regulacji. Wszakże w czasach naznaczonych natężoną zmiennością niemal we wszystkich dziedzinach życia wespół ze słabnącą rolą specyficznych źródeł pra- wa pracy (w szczególności układów zbiorowych pracy), swoboda stron domaga się szczególnej dojrzałości stron i poniekąd przyjęcia na siebie odpowiedzialności za realizację tej podstawowej funkcji umów o pracę. 2. Stosunek pracy w ujęciu art. 22 § 1 Kodeksu pracy Teresa Liszcz, odnosząc się do natury stosunków pracy wyraża znamienne spostrze- żenie, że w przypadku tego rodzaju stosunków jest to odstępstwo od klasycznej formuły cywilnego zobowiązania wzajemnego na rzecz osobliwości stosunku pracy i wynikającej z niej bardziej zależnej od siebie więzi stron16. Potwierdza to już wcze- sne orzecznictwo sądowe, w którym przyjmowano, że z obowiązku tego wynika wymóg podjęcia przez pracownika nawet czynności wykraczających poza ustalenia umowne, przy czym SN podkreślał wyjątkowość takich sytuacji17. Powyższe stwier- dzenie już na wstępie niniejszego opracowania przymusza niejako do spojrzenia na 14 Wiśniewski j., Różnorodne formy zatrudnienia…, s. 32. 15 Wiśniewski j., Różnorodne formy zatrudnienia…, s. 41. 16 Liszcz T., Prawo pracy, Wyd. 8, Wydawnictwo Lexisnexis, Warszawa 2011, s. 269. 17 Zob. Wyrok Sn z 24.03.1976 r. (I PZP 8/76), niepublikowany. Rozdział I. Osobliwość stosunku pracy na tle stosunków zobowiązaniowych 17 fundamentalną zasadę wolności umów w świetle osobliwości prawa pracy, a więc z nieco innej pozycji niż ma to miejsce na tle ogółu stosunków zobowiązaniowych. Stosunek pracy jest pojęciem kluczowym dla prawa pracy, a jego przedmiotem jest praca świadczona na podstawie więzi prawnej łączącej dwie strony, normowa- nej przez przepisy prawa pracy18. Skoro zaś źródłem regulacji jest w tym przypadku wyłącznie prawo pracy, to jest oczywiste, że stosunek pracy wchodzi w zakres sto- sunków społecznych, które wiążą się ze świadczeniem nie jakiejkolwiek pracy, lecz tylko takiej, która charakteryzuje się określonymi przymiotami19. Cechy te zostaną omówione w dalszej części, a w tym miejscu warto zwrócić uwagę na pogląd Wale- riana Sanetry, że analiza stosunku pracy może i zarazem powinna być dokonywana w różnych aspektach, w tym w szczególności w wymiarze faktycznym, normatyw- nym (prawnym) czy naukowym20. Stosunek pracy doczekał się wielu definicji, wypracowanych zarówno przez na- ukę prawa pracy, jak i przez orzecznictwo sądowe. Każdy podręcznik z prawa pra- cy i komentarz w mniejszym lub większym zakresie koncentruje się na wyjaśnie- niu koncepcji stosunku pracy i jego podstawowych atrybutach. Bolesław Maciej Ćwiertniak traktuje stosunek pracy jako „(…) wzajemne zobowiązanie dwóch stron – pracodawcy i pracownika, w którym pracownik zobowiązuje się do świadczenia pracy na rzecz i pod kierunkiem pracodawcy za wynagrodzeniem, pracodawca zaś zobowiązuje się do zatrudniania pracownika”21. Podobnie jerzy Wratny uważa, że stosunek pracy stanowi zobowiązanie pracownika do wykonywania pracy określo- nego rodzaju, na rzecz pracodawcy w czasie i miejscu przez niego wyznaczonym i pod jego kierownictwem oraz zobowiązanie pracodawcy zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem22. W podobnym duchu wypowiada się wielu autorów, którzy konstruowane defi- nicje co najwyżej zaznaczają subtelnymi różnicami wynikającymi z przyjętej seman- tyki, niż próbą szukania jakichś oryginalnych konstrukcji. nie jest to niczym niezro- zumiałym, skoro wszystkie one czerpią źródło z treści art. 22 § 1 KP. Orzecznictwo z kolei najczęściej definiuje stosunek pracy poprzez wskazanie jego najważniejszych cech. W jednym z wyroków sądu apelacyjnego nakre- ślono istotę stosunku pracy jako m.in. pracę odbywaną pod kierow- nictwem pracodawcy, w której pracownik stosuje się do jego poleceń związanych zwłaszcza z organizacją i przebiegiem pracy. W tym samym orzecze- niu sąd uzupełnił, że „(…) stosunek pracy jest stosunkiem zobowiązaniowym uze- wnętrzniającym wolę umawiających się stron. Po stronie pracownika musi zatem aRT. 22 § 1 KP 18 Świątkowski a. M., Przedmiot stosunku pracy…, s. 47. 19 Piątkowski j., Prawo stosunku pracy w teorii i praktyce, Towarzystwo naukowe Organizacji i Kierow- nictwa – Stowarzyszenie Wyższej Użyteczności „Dom Organizatora”, Toruń 2006, s. 77. 20 Sanetra W., Stosunek pracy i jego przemiany…, s. 15. 21 Ćwiertniak B. M. [w:] K. W. Baran, B. M. Ćwiertniak, D. Dörre-nowak, K. Walczak, Prawo pracy (red. K. W. Baran), Wydawnictwo LEX a Wolters Kluwer business, Warszawa 2010, s. 135. 22 Tak, Wratny j., Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2004, s. 53. Rozdział I. Osobliwość stosunku pracy na tle stosunków zobowiązaniowych 18 istnieć chęć świadczenia pracy i możliwość jej świadczenia, a po stronie pracodaw- cy potrzeba zatrudnienia i korzystania z tej pracy za wynagrodzeniem”23. aRT. 22 § 1 KP Zdaniem niektórych przedstawicieli prawa pracy, przepis art. 22 § 1 KP zawiera definicję legalną pojęcia stosunku pracy24, a według innych wyraża on tylko w sposób syntetyczny specyficzne cechy przypisywane trady- cyjnie stosunkowi pracy25. W. Sanetra wprost odnosi się do tego roz- różnienia twierdząc, że „osobnym zagadnieniem jest sformułowanie w przepisach prawa definicji stosunku pracy – której mogłoby nie być – a inną kwe- stią jest określenie w nich jego elementów”26. Z kolei T. Liszcz zwracając uwagę na rozróżnienie pojęcia umowy o pracę i stosunku pracy, z tym drugim pojęciem utoż- samia „(…) samą (niejako wyabstrahowaną) więź prawną, o charakterze zobowiąza- niowym, łączącą strony na skutek dokonania tej czynności”, tj. czynności prawnej polegającej na złożeniu zgodnych oświadczeń woli przez strony27. 3. Podstawowe cechy stosunku pracy aRT. 22 § 1 KP Przepis art. 22 § 1 KP określa podstawowe cechy stosunku pracy, które wespół tworzą jego osobliwą naturę. najważniejsze z nich to niewątpliwie podporządkowanie pracownicze, które wynika z przy- jętej w tym przepisie konstrukcji świadczenia pracy przez pracownika pod kierownictwem pracodawcy. należy podkreślić, że ustawodawca w przywoła- nym przepisie, ani zresztą w żadnym innym, nie posługuje się zwrotem „podporząd- kowanie pracownika”, a mimo to w doktrynie i judykaturze eksponuje się tę właśnie cechę, a nie wyrażony wprost w art. 22 § 1 KP element kierownictwa pracodaw- cy28. jan Piątkowski zgłasza nawet zastrzeżenia do użytego w tym przepisie zwrotu „pod kierownictwem”. autor argumentuje to odmiennym rozumieniem tego pojęcia na gruncie nauki o administrowaniu w obszarze zarządzania i organizacji, co może w jego ocenie mylnie sugerować odejście od tradycyjnej formuły podporządkowa- nia na rzecz większej dyspozycyjności pracownika29. aRT. 22 § 1 KP niezależnie od powyższego, w doktrynie i judykaturze nie budzi wątpliwości, że pod pojęciem kierownictwa pracodawcy kryje się ta właściwa cecha stosunku pracy rozstrzygająca o jego istnieniu i że w art. 22 § 1 KP chodzi o umowne podporządkowanie, na które de- cyduje się pracownik nawiązując więź prawną z pracodawcą. Ogólnie rzecz ujmując 23 Wyrok Sądu apelacyjnego w łodzi z 11.07.2017 r. (III aUa 1383/16), LEX nr 2327831i z 25.07.2017 r. (III aUa 1164/16), LEX nr 2372217. 24 Ćwiertniak B. M. [w:] K. W. Baran, B. M. Ćwiertniak, D. Dörre-nowak, K. Walczak, Prawo pracy…, s. 135. 25 Ćwiertniak B. M. [w:] K. W. Baran, B. M. Ćwiertniak, D. Dörre-nowak, K. Walczak, Prawo pracy…, s. 135; T. Liszcz, Prawo pracy…, s. 100–101. 26 Sanetra W., Stosunek pracy i jego przemiany…, s. 31. 27 Liszcz T., Prawo pracy…, s. 98. 28 Liszcz T., W sprawie podporządkowania pracownika [w:] Współczesne problemy prawa pracy i ubezpie- czeń społecznych (red. L. Florek, ł. Pisarczyk), Wydawnictwo Lexisnexis, Warszawa 2011, s. 120. 29 Piątkowski j., Prawo stosunku pracy…, s. 78. Rozdział I. Osobliwość stosunku pracy na tle stosunków zobowiązaniowych 19 podporządkowanie wyraża się w zobowiązaniu pracownika do wykonywania okre- ślonego rodzaju pracy i stosowania się do poleceń pracodawcy, a najczęściej prze- łożonych, na których pracodawca ceduje uprawnienia kierownicze. Cechą osobliwą tego porządkowania jest to, że pracodawca ma możliwość w określonych przypad- kach jednostronnie rozszerzyć owo zobowiązanie pracownika na wykonywanie pracy wykraczającej poza rodzaj pracy umówionej, co w literaturze określane jest mianem „dyspozycyjności” pracownika i stanowi podstawowe rozróżnienie zobo- wiązania pracowniczego od cywilnoprawnego30. W prawie pracy traktuje się podporządkowanie pracownika jako „lustrzane odbicie uprawnień kierowniczych pracodawcy”31. W doktrynie i judykaturze nie- zmiennie cechę tę traktuje się jako podstawowe kryterium uznania danej podstawy świadczenia pracy za stosunek pracy32. Zakres tego podporządkowania jest jednak zmienny i różni się od tego, który występował w początkowej fazie kształtowania się prawnych stosunków pracy. W praktyce coraz częściej bowiem eksponuje się szerszą autonomię pracowników w sposobie doboru metod wykonywania pracy i dyspozycji względem pracodawcy. Współczesne stosunki pracy w miejsce ścisłej zależności pracownika od kierownictwa pracodawcy w zakresie sposobu wykony- wania pracy, dopuszczają podporządkowanie, zwane w orzecznictwie33 i doktrynie34 „podporządkowaniem autonomicznym”. W owym podporządkowaniu kładzie się nacisk na kreatywność pracownika i efekt końcowy jego pracy35, a jako podstawowe mierniki oceny takiego pracowni- ka traktuje się osiągnięcie założonych rezultatów36. W orzecznictwie charakteryzuje się je jako wyznaczenie pracownikowi zadań i nieingerowanie przez pracodawcę w sposób ich wykonywania, co jest wręcz pożądanym stanem w przypadku niektó- rych rodzajów pracy, a szczególnie osób zatrudnionych na stanowiskach samodziel- nych i kierowniczych37. W judykaturze ewolucję tradycyjnego podporządkowania w kierunku znacznie szerszej autonomii pracownika postrzega się zazwyczaj w kon- tekście naturalnego procesu dostosowywania się do aktualnych warunków społecz- no-gospodarczych oraz standardów wyznaczonych rozwojem techniki i organizacji 30 Lewandowski h., Uprawnienia kierownicze w umownym stosunku pracy, Warszawa 1977, za j. Piąt- kowski, Prawo stosunku pracy…, s. 86. 31 Liszcz T., Podporządkowanie pracownika a kierownictwo pracodawcy – relacja pojęć, [w:] Z zagadnień współczesnego prawa pracy: księga jubileuszowa Profesora Henryka Lewandowskiego, (red. Z. góral), War- szawa 2009, s. 144, za M. Raczkowski, O podporządkowaniu autonomicznym…, s. 131. 32 Zob. m.in. wyrok Sn z 18.06.1998 r. (I PKn 191/98), OSnaPiUS 1999, nr 14, poz. 449 i wyrok Sn z 15.10.1999 r. (I PKn 307/99), OnSaPiUS 2001, nr 7, poz. 214. 33 Zob. m.in. wyrok Sn z 7.09.1999 r. (I PKn 277/99), OSnaPiUS 2001, nr 1, poz. 18. 34 Zob. m.in. Mitrus L., Podporządkowanie pracownicze jako zmieniająca się cecha stosunku pracy [w:] Współczesne problemy prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (red. L. Florek, ł. Pisarczyk), Wydawnictwo Lexisnexis, Warszawa 2011, s. 126 i n. 35 Zob. m.in. gersdorf M., Raczkowski M., Wyziński r., Zatrudnieni i zatrudniający na aktualnym rynku pracy, (red. M. gersdorf), Wydawnictwo Lexisnexis, Warszawa 2012, s. 50. 36 Mitrus L., Podporządkowanie pracownicze jako zmieniająca się cecha stosunku pracy…, s. 126; M. ger- sdorf, Cechy charakterystyczne stosunku pracy po nowelizacji kodeksu pracy, Praca i Zabezpieczenie Spo- łeczne 2002, nr 10, s. 18–19. 37 Zob. m.in. wyrok Sn z 8.06.2017 r. (I UK 240/16), LEX nr 2375939. Rozdział I. Osobliwość stosunku pracy na tle stosunków zobowiązaniowych 20 pracy. natomiast w nauce prawa pracy podporządkowanie autonomiczne nie jest przyjmowane całkiem bezkrytycznie. M. Raczkowski zgłasza słuszne obawy w przypadku nadużywania tej formuły podporządkowania i zatarcia czytelnych kryteriów rozgraniczających podstawy wy- konywania pracy38. autor zwraca uwagę na zagrożenie polegające na ukrywaniu pod „płaszczem” podporządkowania autonomicznego faktycznego świadczenia pracy na podstawie stosunku cywilnoprawnego. Co więcej, może odbywać się to w majesta- cie zasady wolności umów z art. 3531 KC i być niemożliwe do zwe- ryfikowania przez sąd pracy, a przynajmniej trudniejsze niż w przy- padku stosunku pracy opartego na klasycznym podporządkowaniu pracowniczym. autor trafnie ocenia zwiększone ryzyko takich sytu- acji z uwagi na to, że owa zasada wolności umów jest najczęściej uzewnętrznieniem woli pracodawcy, który w sposób istotny a niekiedy dominujący oddziałuje na treść nawiązywanego stosunku prawnego39. aRT. 3531 KC jako cechę stosunku pracy w literaturze z prawa pracy uznaje się także zasa- dę ryzyka pracodawcy40. Zasada ta podkreśla swoistość stosunku pracy, w którym w przeciwieństwie do innych stosunków zobowiązaniowych nie ma możliwości swobodnego rozkładu ryzyka, które wiąże się z nawiązaniem danej umowy pomię- dzy jej stronami. W prawie pracy ryzyko to zostało usytuowane po jednej stronie – pracodawcy, bez możliwości przerzucenia jej w drodze uzgodnień umownych na drugą stronę, tj. pracownika. Kwestią odrębną jest to, że niekiedy następuje trans- fer niektórych rodzajów ryzyka z pracodawcy na wyspecjalizowanych pracowników lub kadrę kierowniczą wysokiego szczebla poprzez wyraźne powiązanie efektów ich pracy z realizacją celów strategicznych i ogólną kondycją ekonomiczną pracodaw- cy. Pracownicy zatrudnieni na tych stanowiskach są zaś skłonni przyjmować takie „wyzwania” za cenę spełniania często wysokich aspiracji i budowania silnej pozycji zawodowej. Zagadnieniu ryzyka pracodawcy poświęcono w nauce prawa pracy dużo uwa- gi i od dawna jest ona przedmiotem dociekań przedstawicieli tej dziedziny prawa. Tadeusz Zieliński zestawia to zagadnienie z pojęciem zasad prawa pracy. Zdaniem autora chodzi tu o zasady, które co prawda wolą ustawodawcy nie zostały wyodręb- nione w katalogu zasad podstawowych, ale w nauce prawa pracy zostały uznane za zasady tej dyscypliny prawa. Do tej grupy zasad zalicza się m.in. zasadę ryzyka pra- codawcy, zasadę podporządkowania pracownika oraz zasadę odpłatności za pracę41. Uznawany do dziś tradycyjny podział ryzyka pracodawcy na cztery podgrupy to zasługa Macieja Święcickiego, który dokonał tego zabiegu jeszcze przed uchwa- 38 Raczkowski M., O podporządkowaniu autonomicznym – krytycznie, [w:] Współczesne problemy prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (red. L. Florek, ł. Pisarczyk), Wydawnictwo Lexisnexis, Warszawa 2011, s. 131. 39 Raczkowski M., O podporządkowaniu autonomicznym…, s. 131. 40 Dörre-nowak D., Refleksje na temat współczesnego kształtu ryzyka osobowego pracodawcy oraz praw- nie dozwolonych form jego ograniczania, [w:] Współczesne problemy prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (red. L. Florek, ł. Pisarczyk), Wydawnictwo Lexisnexis, Warszawa 2011, s. 231. 41 Zob. Zieliński T., Prawo pracy. Zarys systemu, Warszawa 1986, s. 204. Rozdział I. Osobliwość stosunku pracy na tle stosunków zobowiązaniowych 21 leniem Kodeksu pracy42. autor wyodrębniając ryzyko techniczne, gospodarcze, so- cjalne i osobowe stworzył trwałe podwaliny do budowania przez wiele lat w prawie pracy zbliżonych klasyfikacji ryzyka pracodawcy43. Dość wymienić choćby podział na ryzyko gospodarcze, osobowe, socjalne i techniczno-organizacyjne prezentowa- ne przez Wacława Szuberta44, czy typologię ryzyka pracodawcy obejmującą ryzy- ko socjalne, produkcyjne i osobowe autorstwa a. M. Świątkowskiego45. Ciekawy i odmienny podział ryzyka pracodawcy zaprezentował natomiast W. Sanetra, który wyliczył ryzyko faktyczne, prawne i normatywne46. Podobnie jak podporządkowanie pracownicze, którego ewolucja doprowadziła do wykształcenia się znacznie szerszej autonomii wielu pracowników, tak i ryzyko pracodawcy jest cechą zmienną i determinowaną warunkami, w których stosunki pracy funkcjonują. Siłą rzeczy, lansowana współcześnie kreatywność po stronie pra- cowników czy wprowadzenie elastycznych form pracy, musiały wpłynąć na kształt poszczególnych rodzajów ryzyka pracodawcy i nie sposób postrzegać ich dziś z per- spektywy tradycyjnego podziału dokonanego przed kilkudziesięciu laty. Toteż aktu- alnie nie tylko w prawie pracy pojawiają się zmodyfikowane postaci choćby ryzyka osobowego47 czy gospodarczego, ale także da się zauważać, o czym już zasygnalizo- wano, zjawisko transferowania tego ryzyka z pracodawcy na pracowników, poprzez popularyzowane idee solidarności za wspólne cele strategiczne firmy i odpowie- dzialności za ich realizację oraz ogólną kondycję finansową pracodawcy. Dodatkowe elementy stosunku pracy formułuje T. Zieliński, który stosunek pra- cy traktuje jako „stosunek prawny zachodzący między dwoma podmiotami, z któ- rych jeden, zwany pracownikiem obowiązany jest świadczyć osobiście w sposób ciągły, powtarzający się na rzecz drugiego podmiotu, zwanego pracodawcą, pracę określonego rodzaju, a pracodawca zatrudnia pracownika za wynagrodzeniem”48. Z definicji tej wyłaniają się kolejne cechy stosunku pracy, do których należą niewątpliwie cecha ciągłości i powtarzalności świadczenia. Te dodatkowe cechy stosunku pracy uwydatnia także orzecznictwo Sądu najwyższego49. Eksponuje się w nim trwałą więź między kontrahentami i wyjaśnia, że istota ciągłości świadczenia pracy w ramach stosunku pracy wyraża się w tym, iż zobowiązanie pracownika nie polega na jednorazowym wykonaniu pewnej czynności, lecz wiąże się z wykonywa- niem określonych czynności w okresie istnienia więzi łączącej pracownika z praco- dawcą. nie można więc tu mówić o incydentalnych pracach, lecz „(…) praca w ra- 42 Zob. Święcicki M., Podstawowe problemy prawa pracy, Warszawa 1957, s. 74. 43 Szerzej na ten temat zob. Pisarczyk ł., Ryzyko pracodawcy, Warszawa 2008. 44 Szubert W., Zarys prawa pracy, Warszawa 1980, s. 91–93. 45 Świątkowski a. M., Indywidualne Prawo pracy, gdańsk-Kraków 2001, s. 20. 46 Sanetra W., Ryzyko osobowe zakładu pracy, Warszawa 1971, s. 48 i n. 47 Zob. ciekawe spostrzeżenia Dörre-nowak D., Refleksje na temat współczesnego kształtu ryzyka oso- bowego pracodawcy oraz prawnie dozwolonych form jego ograniczania, [w:] Współczesne problemy prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (red. L. Florek, ł. Pisarczyk), Wydawnictwo Lexisnexis, Warszawa 2011. 48 Zieliński T., Prawo pracy…, s. 236. 49 Zob. wyrok Sn z 9.01.2001 r. (I PKn 872/00), Legalis; wyrok Sn z 14.12.1999 r. (I PKn 451/99), OSnP 2001, nr 10, poz. 337. Rozdział I. Osobliwość stosunku pracy na tle stosunków zobowiązaniowych 22 mach stosunku pracy charakteryzuje się powtarzalnością umówionych czynności w stałych i z góry określonych odstępach czasu”50. Kolejna cecha to osobiste świadczenie pracy. Źródła tej cechy Sąd najwyższy upatruje w przeświadczeniu, że „(…) stosunek ten opiera się na zasadzie szczegól- nego zaufania między stronami, co z kolei prowadzi do wniosku, że do jego powsta- nia konieczne jest osobiste zawarcie umowy”51. W zasadzie jest to cecha stosunku pracy, której brak wyklucza możliwość zakwalifikowania stosunku prawnego jako umowy o pracę52. Tezę tę wzmacniają poglądy doktryny, w której podkreśla się, że bezpośrednie podporządkowanie dyspozycjom pracodawcy możliwe jest tylko przy założeniu, że praca jest wykonywana osobiście przez pracownika53. Doktryna i orzecznictwo są zgodne, że zasada ta nie zna wyjątków, a więc żadna umowa o pracę nie może przewidywać odstępstwa od zasady osobistego wyko- nywania umówionej pracy. Potwierdzeniem tego, w świetle orzecznictwa, są różne przepisy prawa pracy, choćby prawo do wynagrodzenia gwarancyjnego za czas cho- roby i ochrona trwałości zatrudnienia w razie długotrwałej choroby. Innymi słowy, wszelkie postanowienia umowy, zobowiązujące pracownika do szukania zastępcy w czasie jego nieobecności, czy odwrotnie dające mu uprawnienie do posłużenia się zastępcą (podwykonawcą), wyłączają umowę z zakresu regulacji prawa pracy54. W orzecznictwie nie ma natomiast pełnej zgodności, czy powyższa zasada bę- dzie miała zastosowanie, niezależnie od tego, czy kiedykolwiek pracownik skorzysta z takiego uprawnienia. Innymi słowy, czy dla oceny charakteru prawnego łączącej strony umowy wystarczy tylko możliwość posłużenia się zastępcą, zagwarantowana stosownym zapisem umownym55, czy też konieczne jest faktyczne posługiwanie się przez pracownika zastępcą, a więc urealnienie tej możliwości w warunkach danej umowy. Bardziej przekonywujący wydaje się jednak pogląd o uznaniu pozorności takiego zapisu umownego czy zawartej w takim przypadku umowy cywilnoprawnej, jeżeli zawiera ona taki zapis bez faktycznego skorzystania z niego, a spełnione są inne warunki charakterystyczne dla umowy o pracę wynikające z art. 22 § 11 KP56. aRT. 22 § 11 KP Dlatego należy zgodzić się z poglądem, że umówienie się przez strony co do ewentualnego zastępowania pracownika w pracy przez inną osobę nie zawsze bę- 50 Wyrok Sn z 14.12.1999 r. (I PKn 451/99), OSnaPiUS 2001, nr 10, poz. 337. 51 Wyrok Sn z 22.12.1998 r. (I PKn 517/98), OSnP 2000, nr 4, poz. 138 za a. Drozd, Przemiany po- jęcia „stosunek pracy” – wpływ orzecznictwa czy prawa sędziowskiego? [w:] Współczesne problemy prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (red. L. Florek, ł. Pisarczyk), Wydawnictwo Lexisnexis, Warszawa 2011, s. 75. 52 Wyrok Sn z 28.10.1998 r. (I PKn 416/98), OSnaPiUS 1999, nr 24, poz. 775. 53 Florek L., Zieliński T., Prawo pracy, Wydawnictwo C.h.Beck, Warszawa 1999, s. 4. 54 Zob. wyrok Sn z 26.11.1998 r. (I PKn 458/98), OSnP 2000, nr 3, poz. 94; Monitor Prawniczy 1999, nr 10, s. 8; LEX nr 37059. 55 Por. wyrok Sn z 28.10.1998 r. (I PKn 416/98), OSnaPiUS 1999, nr 24, poz. 775 i przywołany wyżej wyrok Sn z 26.11.1998 r. 56 Pogląd ten podzielił Sa w Białymstoku w wyroku z 14.12.2018 r. (III aUa 511/18), LEX nr 2623230. Rozdział I. Osobliwość stosunku pracy na tle stosunków zobowiązaniowych 23 dzie kryterium wystarczającym57 oraz, że „(…) zastrzeżenie w umowie możliwości zastępowania się w pracy przez wykonawcę inną osobą nie odbiera jej cech umowy o pracę, zwłaszcza gdy faktycznie takie zastępstwa nie miały miejsca, a inne ce- chy badanej umowy wskazują na przewagę cech charakterystycznych dla stosunku pracy”58. W tym samym duchu wypowiedział się Sąd Apelacyjny w Krakowie, który dodał, że sąd może stwierdzić istnienie stosunku pracy nawet wówczas, gdy strony w dobrej wierze zawierają umowę cywilnoprawną, ale jej treść i sposób wykony- wania pracy wypełnia znamiona stosunku pracy59. 4. Kierunki przemian stosunku pracy Przeobrażenia prawa pracy szczególnie te przełomowe dla jego rozwoju siłą rzeczy musiały pozostawiać swój rys na stosunku pracy, który pozostaje przecież w cen- trum uwagi jego regulacji. Skoro zaś proces zmian w prawie pracy jest stanem per- manentnie przypisanym tej dziedzinie prawa, to i stosunki prawne objęte jego regu- lacją muszą ulegać przemianom. I w tym obszarze nie sposób mówić, że proces ten został zamknięty, dlatego ciągle poszukuje się nowych rozwiązań i nakreśla kierunki wyznaczające drogę przemian dla stosunku pracy. Dziś przede wszystkim należy zwrócić uwagę na formułowane tezy de lege ferenda mówiące, że nie tylko taka pra- ca winna być przedmiotem stosunku pracy, ale każda świadczona odpłatnie przez osobę fizyczną w ramach jakiegokolwiek stosunku prawnego na rzecz podmiotu za- trudniającego60. Pewne zwiastuny realizacji tych postulatów można było zaobserwować w pro- jekcie nowego Kodeksu pracy z 2018 r. Co prawda dalsze prace nad tym projek- tem zostały zaniechane i trudno ocenić, czy w ogóle, względnie w jakim stopniu wpłyną one na przyszły kształt prawa pracy, to jednak ukazują one jeden z możli- wych kierunków zmian, o którym warto choć krótko wspomnieć. W art. 45 § 1 pro- jektu Kodeksu pracy przyjęto, że „(…) przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju pod kierownictwem pracodawcy, a pracodawca – do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem”61. Propozycja ta w istocie jest utrwaleniem dotychczasowej formuły stosunku pracy, opartej na konstrukcji podporządkowania pracowniczego, które nadal nie wyrażone expressis verbis pozostałoby refleksem kierownictwa pracodawcy. Z drugiej strony należy zauważyć, iż owo podporządkowanie zostało przez autorów projektu „po- luźnione”, a tym samym nawiązuje do koncepcji sprzed nowelizacji Kodeksu pracy 57 Por. wyrok Sn z 9.07.2008 r. (I PK 315/07), OSnP 2009, nr 23–24, poz. 310; LEX nr 531840. 58 Wyrok Sn z 5.05.2010 r. (I PK 8/10), LEX nr 602668. 59 Wyrok Sa w Krakowie z 22.09.2015 r. (III aUa 1634/14), LEX nr 1842376. 60 Świątkowski a. M., Przedmiot stosunku pracy…, s. 48. 61 Projekt ustawy Kodeks pracy przyjęty uchwałą nr 7 Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Pracy z dnia 14.03.2018 r. w sprawie projektu ustawy – Kodeks pracy oraz projektu ustawy – Kodeks zbiorowego prawa pracy, dostępny na stronie internetowej Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej pod adresem: www.mpips.gov.pl/bip/teksty-projektu-kodeksu-pracy-i-projektu-kodeksu-zbiorowego-pra- wa-pracy-opracowane-przez-komisje-kodyfikacyjna-prawa-pracy/; 9.10.2018. Rozdział I. Osobliwość stosunku pracy na tle stosunków zobowiązaniowych 24 w 2002 roku62, w której brak było wyraźnego odniesienia do czasu i miejsca wyzna- czonego przez pracodawcę. W uzasadnieniu do projektu autorzy zwięźle określili proponowaną korektę pojęcia stosunku pracy jako wynik objęcia nią osób zarzą- dzających, które nie podlegają kierownictwu pracodawcy oraz tzw. pracowników nieetatowych63. W. Sanetra odnosząc się do procesu przemiany stosunku pracy, zwraca uwagę na kilka istotnych elementów tego procesu. Po pierwsze, zmiany dotyczące stosunku pracy o największym znaczeniu gatunkowym wiąże autor ze zmianami w przepisach prawa pracy, które w ostatnim czasie polegają głównie na liberalizacji tej dziedziny prawa przy zachowaniu wszakże określonych standardów ochrony pracowników64. Po drugie, jest to efekt oddziaływania na polskie ustawodawstwo prawa pracy prze- pisów prawa unijnego, które zdaniem autora nie pozwalają już mówić o stosunkach pracy tylko w wymiarze krajowym, ale także ponadnarodowym, a szczególnie unij- nym65. autor podkreśla jednak, że nie powinno to „(…) deformować pojęcia stosun- ku pracy, pozbawiając go koniecznej ścisłości i operatywności”66, ale jednocześnie skłania się ku objęciu przedmiotem tego stosunku w pewnym zakresie także sto- sunków niepracowniczych o charakterze cywilnoprawnym, administracyjno-praw- nym, penalnym i ustrojowym67. Podobnie j. Wratny w kontekście przyszłości prawa pracy opowiada się za hipotezą „(…) jednorodnego prawa zatrudnienia obejmują- cego wszystkie formy pracy (…). Kryterium wyodrębnienia tak rozumianego pra- wa zatrudnienia (…) byłaby praca świadczona przez osoby utrzymujące się z pracy własnych rąk”68. Zważywszy na zmiany, które w obrębie nie tylko prawa pracy, ale i umów cywilnoprawnych sukcesywnie wprowadza sam ustawodawca, poglądy te zdają się być wiodącym kierunkiem przemian w najbliższej przyszłości. niezależnie jednak od przyjętej konwencji autorów, godne uwagi jest to, że w ostatnich latach dużo miejsca poświęcono w nauce prawa pracy ewolucji stosun- ku pracy, zarówno w kontekście jego postrzegania jak i definiowania69. To ożywione zainteresowanie w obszarze nauki wydaje się w pełni zrozumiałe, gdyż jest próbą nadążania za dynamicznymi zmianami w otoczeniu funkcjonowania stosunków pra- 62 Ustawa z dnia 26.07.2002 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U. nr 135, poz. 1146. 63 Uzasadnienie do projektu ustawy Kodeks pracy, dostępne na stronie internetowej Ministerstwa Ro- dziny, Pracy i Polityki Społecznej pod adresem: www.mpips.gov.pl/bip/teksty-projektu-kodeksu-pracy -i-projektu-kodeksu-zbiorowego-prawa-pracy-opracowane-przez-komisje-kodyfikacyjna-prawa-pra- cy/; 9.10.2018. 64 Sanetra W., Stosunek pracy i jego przemiany…, s. 32. 65 Sanetra W., Stosunek pracy i jego przemiany…, s. 32–33. 66 Sanetra W., Stosunek pracy i jego przemiany…, s. 32. 67 Sanetra W., Stosunek pracy i jego przemiany…, s. 34. 68 Boruta I., W sprawie przyszłości prawa pracy…, s. 8 za j. Wratny, Przemiany stosunku pracy w III RP…, s. 43–44. 69 Zob. m.in. Sobczyk a., Uwagi na temat ewolucji stosunku pracy, [w:] Współczesne problemy prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (red. L. Florek, ł. Pisarczyk), Wydawnictwo Lexisnexis, Warszawa 2011, s. 60 i n. Rozdział I. Osobliwość stosunku pracy na tle stosunków zobowiązaniowych 25 cy, choć niewątpliwie odrębną kwestią jest ocena tych zmian z punktu widzenia atrybutów tych stosunków. 5. Zobowiązaniowa koncepcja stosunku pracy W doktrynie prawa pracy uznaje się, że zobowiązaniowa koncepcja stosunku pra- cy stanowi fundament dla polskiego prawa pracy. T. Liszcz trafnie ujmuje, że „(…) Kodeks pracy i całe polskie prawo pracy stoi na gruncie zobowiązaniowej koncep- cji stosunku pracy”70. gwoli uzupełnienia kwestii związanej z koncepcją stosunku pracy, należy także przypomnieć, że w nauce prawa pracy nie budzi wątpliwości, że w kodeksowym ujęciu stosunek pracy stanowi stosunek o charakterze zobowią- zaniowym i odpowiada ogólnej definicji zobowiązania wzajemnego sformułowanego w art. 353 § 1 KC, polegającego na tym, że wierzy- ciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świad- czenie spełnić. aRT. 353 § 1 KC Według nauki prawa cywilnego wzajemność ta przejawia się tym, że każda ze stron występuje równocześnie wobec drugiej w roli wierzyciela i dłużnika71. T. Zie- liński scharakteryzował w ten sposób stosunek pracy tuż po uchwaleniu Kodeksu pracy w 1974 roku, przywołując wówczas wielu zwolenników tej tezy72. nie jest ona kwestionowana w nauce prawa pracy aż do dziś73. na gruncie art. 22 § 1 KP pracow- nik jest bowiem dłużnikiem wobec pracodawcy w zakresie świadczenia pracy określonego rodzaju, a pracodawca wobec pracownika w zakre- sie zapłaty wynagrodzenia za jej wykonanie. Szczegółowa treść wza- jemnych zobowiązań strony określają zaś w umowie o pracę. aRT. 22 § 1 KP należy również przypomnieć, że przyjęta w prawie pracy koncepcja stosunku pracy zakłada jego dobrowolność. Zgodnie bowiem z art. 11 KP nawią- zanie stosunku pracy oraz ustalenie warunków pracy i płacy, bez względu na podstawę prawną tego stosunku, wymaga zgodnego oświadczenia woli pracodawcy i pracownika, przy czym wola ta może być wyrażona w sposób wyraźny lub dorozumiany. jak słusznie zauważa j. Wiśniewski swoboda zawiera- nia umowy nie może jednak ograniczać się wyłącznie do powtórzenia przepisów ustawy, gdyż w takim przypadku trudno mówić o roli stron w ustalaniu warunków umownych74. aRT. 11 KP 70 Liszcz T., Prawo pracy…, s. 100. 71 Zob. Czachórski W., Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 1974, s. 27 i n. Szerzej na temat cha- rakteru prawnego stosunku pracy pisali przed laty: a. Chobot, a. Kijowski, Nowa koncepcja zobowiąza- niowego stosunku pracy, RPEiS 1988/4 oraz Instytucje stosunku pracy w kodeksie pracy. Charakterystyka i próba wykładni, Studia i materiały Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych 1974, nr 7, poz. 118. 72 Zieliński T., Ogólne zasady wykonywania zobowiązań w prawie pracy [w:] Studia Prawnicze 1979, nr 4, s. 4 i n. 73 Zob. m.in.: Celda r., Florek L., gonera K., goździewicz g., hinz a., Kijowski a., Pisarczyk ł., Skoczylas j., Wagner B., Zieliński T., Kodeks pracy. Komentarz, (red. L. Florek), Warszawa 2011, s. 143; Baran K. W., Ćwiertniak B. M., Dörre-nowak D., Walczak K., Prawo pracy…, s. 135. 74 Wiśniewski j., Różnorodne formy zatrudnienia…, s. 44. Rozdział I. Osobliwość stosunku pracy na tle stosunków zobowiązaniowych 26 Stosunek pracy zakłada również zasadniczą równość prawną jego stron oraz akcentuje majątkowy i ekwiwalentny charakter podstawowych świadczeń wyni- kających z tego stosunku75. Kwestią odrębną jest zakres przedmiotowy i podmio- towy stosunku pracy, który w ostatnim czasie wzbudza żywe dyskusje w kręgach naukowych76, a w orzecznictwie sądowym od dłuższego czasu stano- wi przyczynek do badania art. 22 § 1 KP pod kątem cech charaktery- stycznych dla stosunku pracy w obliczu zjawiska zastępowania umów o pracę umowami cywilnoprawnymi. Kwestia ta zostanie rozwinięta aRT. 22 § 1 KP w kolejnych rozdziałach. należy również podkreślić, że w przeciwieństwie do sektora publicznego, w któ- rym na stosunki pracy wpływają uwarunkowania i motywy polityczne, w sektorze prywatnym stosunki te kształtują względy ekonomiczne. Dla podmiotów tego dru- giego sektora nie ulega wątpliwości, że pierwszoplanowa jest ocena ekonomicznych i gospodarczych skutków decyzji i działań podejmowanych w zakresie modelowania stosunków pracy77. Z podziału na te dwa sektory wynikają także pewne różnice w na- tężeniu oddziaływania zasady wolności umów, która w tym drugim przypadku dozna- je częstszych ograniczeń na gruncie pragmatyk urzędniczych, pomimo że zobowiąza- niowy stosunek pracy występuje zarówno w sektorze prywatnym, jak i publicznym. 75 Liszcz T., Prawo pracy…, s. 98. 76 Sanetra W., Stosunek pracy i jego przemiany…, s. 21–22. 77 Sanetra W., Stosunek pracy i jego przemiany…, s. 22–23. Rozdział I. Osobliwość stosunku pracy na tle stosunków zobowiązaniowych Bibliografia Literatura: · · · · · Brzozowski a., Safjan M., Skowrońska-Bocian E., Zobowiązania. Zarys wykładu, (red. W. Czachórski), wyd. 11, Lexisnexis Warszawa 2009. Celeda r., Florek L., gonera K., goździewicz g., hinz a., Kijowski a., Pisarczyk ł., Skoczylas j., Wagner B., Zieliński T., Kodeks pracy. Komentarz, (red. L. Florek), Warszawa 2011. Chobot a., Obowiązek wykonywania pracy innego rodzaju jako element statusu prawnego pracowników kontraktowych i mianowanych [w:] Zagadnienia prawne stosunków pracy w administracji państwowej (red. W. Piotrowski), Poznań 1981. Ćwiertniak B. M. [w:] K. W. Baran, B. M. Ćwiertniak, D. Dörre-nowak, K. Wal- czak, Prawo pracy (red. K. W. Baran), Wydawnictwo LEX a Wolters Kluwer busi- ness, Warszawa 2010. Czachórski W., Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 1974. · Dörre-Kolasa D., gładoch M., Korus P., Mitrus L., Sobczyk a., Stelina j., Ziele- niecki M., Kodeks pracy komentarz, wyd. 2, (red. a. Sobczyk), Warszawa 2015. · Dörre-nowak D., Refleksje na temat współczesnego kształtu ryzyka osobowego pracodawcy oraz prawnie dozwolonych form jego ograniczania, [w:] Współczesne problemy prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (red. L. Florek, ł. Pisarczyk), Wy- dawnictwo Lexisnexis, Warszawa 2011. · Drozd a., Przemiany pojęcia „stosunek pracy” – wpływ orzecznictwa czy prawa sę- dziowskiego? [w:] Współczesne problemy prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (red. L. Florek, ł. Pisarczyk), Wydawnictwo Lexisnexis, Warszawa 2011. · Dubowik a., Pisarczyk ł., Prawo urzędnicze, Warszawa 2011. · Dubowik a., Funkcjonalna elastyczność zatrudnienia a ustalenie rodzaju pracy w umowie o pracę [w:] Współczesne problemy prawa pracy i ubezpieczeń społecz- nych (red. L. Florek, ł. Pisarczyk), Wydawnictwo Lexisnexis, Warszawa 2011. · · · · Encyklika Laborem exercens Ojca Świętego Jana Pawła II o pracy ludzkiej, Encykliki Społeczne Kościoła Katolickiego, Świdnica 2005. Fenichel Z., Zarys polskiego prawa robotniczego, Kraków 1930. Florek L., Prawo pracy, Warszawa 2010. Florek L., Europejskie prawo pracy, wyd. 1, Wydawnictwo C.h.Beck, Warszawa 2009. · · · · · · · · · · · · · · · · · Florek L. (red.), Kodeks Pracy. Komentarz, LEX a Wolters Kluwer business, War- szawa 2011. Florek L., Ustawa i umowa w prawie pracy, Warszawa 2010. Florek L., Zieliński T., Prawo pracy, Wydawnictwo C.h.Beck, Warszawa 1999. Folwarski M., Wynagrodzenia kadr zarządzających w wybranych bankach kra- jów strefy euro, [w:] Mechanizmy funkcjonowania strefy euro. Wybrane problemy IV, (red. S. Owsiak), Krakowska Szkoła Biznesu Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2013. Folwarski M., Kontrowersje wokół dyrektywy regulującej wynagrodzenia kadr zarzą- dzających w sektorze bankowym, [w:] Zarządzanie i Finanse, (red. L. Pawłowicz, K. Śledzik), Prace i Materiały Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot 2013. gersdorf M., Raczkowski M., Wyziński r., Zatrudnieni i zatrudniający na aktual- nym rynku pracy, (red. M. gersdorf), Lexisnexis, Warszawa 2012. gersdorf M., Rączka K., Prawo pracy, Podręcznik w pytaniach i odpowiedziach, Warszawa 2009. goździewicz g., [w:] goździewicz g., Sanetry W., Refleksje na temat prawa do godziwego wynagrodzenia za pracę, Warszawa 2009. góral Z., O kodeksowym katalogu zasad indywidualnego prawa pracy, Warszawa 2011. grzybowski S., Struktura i treść przepisów prawa cywilnego odsyłających do zasad współżycia społecznego, t. IV, Studia Cywilistyczne, 1965. jackowiak U., Piankowski M., Stelina j., Uziak W., Wypych-Żywicka a., Ziele- niecki M., Kodeks pracy z komentarzem, wyd. IV, gdańsk 2004. jackowiak U., Uziak W., Wypych-Żywicka a., Prawo pracy. Podręcznik dla studen- tów prawa, (red. U. jackowiak), Kraków 2005. jakubiak-Mirończuk a., Negocjacje dla prawników. Prawo cywilne, LEX Wolters Kluwer business, Warszawa 2010. jaśkowski K., Maniewska E., Kodeks pracy. Komentarz, t. I, wyd. V, Kraków 2006. jończyk j., Prawo pracy, Warszawa 1995. Karaszewski g. [w:] (red. j. Ciszewski), jędrej K., Knabe j., nazaruk P., Rusz- kiewicz B., Sikorski g., Stępień-Sporek a., Kodeks cywilny. Komentarz,
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Umowa o pracę Kompendium wiedzy, które musisz znać
Autor:
Sklep
Format
Cena
Ebookpoint.pl Ebookpoint.pl
ebook/pdf
36,38 zł
Idź do sklepu »

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: