Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00046 013634 20612840 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Historie literatury polskiej 1864-1914 - ebook/pdf
Historie literatury polskiej 1864-1914 - ebook/pdf
Autor: , Liczba stron:
Wydawca: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-235-1958-4 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> naukowe i akademickie >> literaturoznawstwo, językoznawstwo
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Publikacja wieloautorska podejmująca próbę interpretacji wypowiedzi dotyczących historii literatury przełomu XIX i XX wieku, przebiegu procesu historycznoliterackiego, sposobu postrzegania literatur obcych z polskiej perspektywy oraz literatury polskiej z perspektywy europejskiej. Analizuje kierunki refleksji interpretacyjnej, sposoby ujmowania i oceniania procesu historycznoliterackiego oraz konstatacje współczesnych historyków literatury, a także krytyków i tłumaczy. Książka zaopatrzona w bogatą bibliografię, angielskojęzyczne streszczenie oraz indeks osobowy.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

HISTORIE LITERATURY POLSKIEJ 1864 1914 HISTORIE LITERATURY OKLADKA DRUK:Layout 1 2/11/16 3:17 PM Page 1 Książka poświęcona sposobom uprawiania historii literatury w drugiej połowie XIX wieku jest pomysłem świetnym. Zrazu mogłoby się wydawać, że temat jest wąski, dostatecznie omówiony i niekryjący tajemnic. Nic błędniejszego! [...] Książka tworzy wyjątkowo spójną całość, dostarcza wiedzy i buduje ciekawe konkluzje, wartościowe dla współczesnego historyka literatury i innych adeptów wiedzy o kulturze. Jest publi- kacją pożyteczną nie tylko dlatego, że przywołuje dzieła dziś nieczytane, ale przede wszystkim dlatego, że pokazuje reguły pamięci historycznej i reguły zapominania, budujące samowiedzę społeczną. Z recenzji prof. dr hab. Grażyny Borkowskiej Czytałem książkę ze świadomością, iż jest to monografia pionierska, która przynosi rozpoznania ważne z perspektywy zarówno badawczej, jak i dydaktycznej; zarazem czytałem z niekłamaną przyjemnością, czasem mimowolnie uśmiechałem się, bo naz- wiska, które znałem, Tarnowski, Chmielowski, Chlebowski, Ilnicka, jak i te, które za- ledwie mignęły na horyzoncie, jak Cyfrowiczówna, pokazywały się w nieoczekiwanej perspektywie, z nowej strony i w nowy sposób. [...] pomysłodawcom i autorom udało się osiągnąć rzadką w tego rodzaju przedsięwzięciach precyzję postępowania anali- tycznego, u którego podstaw leżała niewyrażona wprost świadomość, iż dociekania szczegółowe są częścią panoramicznego obrazu tworzonego przez wszystkich. Z recenzji dr. hab. Grzegorza Leszczyńskiego, prof. UW H I S T O R I E L I T E R A T U R Y P O L S K I E J 1 8 6 4 – 1 9 1 4 www.wuw.pl ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== HISTORIE LITERATURY_str.tyt.:Layout 1 9/28/15 5:41 PM Page 1 HISTORIE LITERATURY POLSKIEJ 1864 –1914 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== HISTORIE LITERATURY_str.tyt.:Layout 1 9/28/15 5:41 PM Page 3 HISTORIE LITERATURY POLSKIEJ 1864 –1914 Redakcja naukowa Urszula Kowalczuk i Łukasz Książyk Warszawa 2015 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Recenzenci Grażyna Borkowska Grzegorz Leszczyński Redaktor prowadzący Maria Szewczyk Redakcja Elwira Wyszyńska Korekta Krzysztof Janowski Indeks Szymon Morawski Projekt okładki Tomasz Gocławski Wykonanie okładki i stron tytułowych Zbigniew Karaszewski Skład i łamanie Dariusz Dejnarowicz Publikacja dofinansowana przez Rektora Uniwersytetu Warszawskiego i Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego © Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2015 ISBN 978-83-235-1958-4 (PDF) Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4 http://www.wuw.pl; e-mail: wuw@uw.edu.pl Księgarnia internetowa: http:/www.wuw.pl/ksiegarnia Wydanie I ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Spis treści Urszula Kowalczuk, Łukasz Książyk, Historia historii – zamiast wstępu . . . . . . . . . . . . . 7 Małgorzata Rowicka, Janusz Kostecki, Carska cenzura zagraniczna wobec syntez dziejów literatury polskiej w latach 1865–1914 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Marek Pąkciński, Hipostazy ciągłości. Nowoczesne historie literatury a ekskluzywna tożsamość narodowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Elżbieta Dąbrowicz, Spór o panteon. Rys dziejów literatury polskiej Leonarda Sowińskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tomasz Sobieraj, Metodologiczny i problemowy profil syntez Piotra Chmielowskiego. Na marginesie dwóch edycji Zarysu literatury polskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dorota Kielak, Kategorie interpretacji polskiej literatury przełomu XIX i XX wieku w syntezie Antoniego Potockiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Maria Jolanta Olszewska, Marian Szyjkowski. Zapomniany historyk literatury i komparatysta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tadeusz Budrewicz, Gdakanie słowików. Oceny poezji postyczniowej w syntezach historycznoliterackich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Monika Wycykał, Kim był autor w polskich dziejach literatury? O podmiotowości pisarza, duchu narodu i ograniczeniach historycznoliterackich w XIX wieku . . . . . . . . . Marian Płachecki, Michał Wiszniewski – Wincenty Pol. Dwa warianty krytyki akademickiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Damian Włodzimierz Makuch, W cieniu idealizmu. Pojęcie fantazji w dwóch rysach historycznoliterackich lat 60. XIX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Agnieszka Paja, Marii Ilnickiej nienapisana historia literatury dla kobiet . . . . . . . . . . . . . Joanna Niewiarowska, Od krytycznoliterackiego „przeglądu” do syntezy historyczno- literackiej. Program nowej polskiej poezji ks. Jana Pawelskiego i Młoda Polska w powieści i poezji Antoniego Mazanowskiego na łamach „Przeglądu Powszechnego” Mariola Wilczak, „Indywiduum” wobec „utworu sztuki”. Julii Dickstein-Wieleżyńskiej koncepcje historycznoliterackie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ewa Rot-Buga, Postulaty badawcze a praktyka w wybranych pracach historyczno- literackich Kornelego Juliusza Hecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Urszula Kowalczuk, Bronisław Chlebowski jako krytyk historii literatury . . . . . . . . . . . . . 13 . 33 . 51 . 67 . 83 101 117 135 149 159 179 191 205 219 235 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 6 Spis treści Anna Zdanowicz, Złota przędza poetów i prozaików polskich (1883–1887) jako projekt popularyzatorski i historycznoliteracki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ewa Ihnatowicz, Antoniego i Mikołaja Mazanowskich podręcznik dziejów literatury polskiej dla samouków na tle syntezy historycznoliterackiej Bronisława Chlebowskiego . Dawid Maria Osiński, Teoria wobec historii poezji – doświadczenie dydaktyka a opis procesu historycznoliterackiego. Przypadek Antoniego Bądzkiewicza . . . . . . . . . . . . . . . Marta M. Kacprzak, Zapomniana historyczka literatury polskiej: Emilia Cyfrowiczówna (s. Maria Emilia od Aniołów niepokalanka, Maryan znad Dniepru) i jej Dzieje literatury ojczystej (w streszczeniu) dla młodzieży polskiej (Kraków 1895–1898) . Antonina Lubaszewska, Nowoczesność poczciwa. O Historii literatury polskiej Stanisława Tarnowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Renata Stachura-Lupa, Między etyką a estetyką. O wartościowaniu w badaniach literackich konserwatystów. Casus Stanisława Tarnowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grzegorz Marchwiński, Kanonizowanie Sienkiewicza. Historyk literatury i dynamika życia publicznego (na przykładzie pism Stanisława Tarnowskiego, 1880–1905) . . . . . . Tadeusz Bujnicki, Sienkiewicz w historiach literatury przełomu XIX i XX wieku. Tworzenie kanonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ewa Paczoska, Historia i przyszłość literatury polskiej według Georga Brandesa . . . . . . . Aleksandra Budrewicz, Historia literatury polskiej według Williama Richarda Morfilla Anna Sabina Ołdak, Zapomniana polska historia literatury angielskiej. Zarys literatury angielskiej od początków do naszej doby Marii Rakowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Łukasz Książyk, Przybyszewski – modele lektury. Casus Juliana Krzyżanowskiego i Kazimierza Wyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Katarzyna Kościewicz, Tradycja źle widziana. Recepcja porozbiorowych i przedwojennych syntez historycznoliterackich w PRL-u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 271 283 301 323 337 351 367 381 393 413 423 441 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453 465 469 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Historia historii – zamiast wstępu Historie literatury polskiej 1864–1914 to tytuł, który może budzić pytania i wątpliwości. Jest konkretny i nieprecyzyjny, dosłowny i metaforyczny, ade- kwatny i nietrafiony. Tak jak „historia literatury” w języku dziewiętnastowiecz- nych bohaterów tej książki. Pojemny jednak na tyle, by pomieścić złożoność zagadnień związanych z: pisaniem o literaturze, czyli z informowaniem bądź opowiadaniem o niej; badaniem literatury; próbami syntetycznego ujmowania jej rozwoju i zmienności; rozumieniem i definiowaniem literatury w 2. połowie XIX wieku; relacjami między rekonstruowaniem dziejów literatury lub jej po- pularyzowaniem a biografiami piszących o niej osób. A także pozwalający nie separować od siebie formuł literaturoznawczych, historycznoliterackich, histo- riograficznych1. Zapraszając badaczy z różnych pokoleń i środowisk naukowych do wspól- nego namysłu nad tymi kwestiami, kierowaliśmy się przekonaniem, że we wskazanym w tytule czasie dokonują się interesujące przemiany w zakresie kształtowania i upowszechniania refleksji historycznoliterackiej, oparte na pogłębiającej się świadomości metodologicznej i poszerzających się kompe- tencjach badaczy, a także związane z rozwojem różnych dziedzin nauki czy zmianami warunków politycznych. Zależało nam na skoncentrowaniu uwagi na ujęciach syntetycznych, a nie na studiach szczegółowych oraz na lekturze uwrażliwionej na rozmaitość ów- czesnych autorskich propozycji, skupionej na indywidualnym doświadczeniu badacza i uwzględniającej odmienność każdego „przypadku” opracowania i opublikowania „historii literatury”. Proponowaliśmy namysł nad zagadnie- niami pozwalającymi poszerzyć wiedzę o wyzwaniach poznawczych ówczes- nych historyków literatury oraz ich badawczych czy wydawniczych wyborach 1 Zob. K. Cysewski, Z zagadnień literaturoznawstwa polskiego doby pozytywizmu 1860–1914, Słupsk 1986; R. Skręt, Historiografia literatury polskiej w XIX stuleciu, Wrocław 1986. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 8 Urszula Kowalczuk, Łukasz Książyk i decyzjach, ale inspirującymi również do przemyśleń nad ewolucją i kon- dycją naszej dyscypliny. Interesowały nas: – biograficzne, kulturowe i polityczne konteksty pisania historii literatu- ry; znaczenie różnic zaborowych, odmienności ośrodków akademickich, moty- wacji indywidualnych lub środowiskowych; miejsce pracy historycznoliterackiej w dorobku pisarskim jej autora; różnorodność narracji historycznoliterackich; – dzieje powstawania, wydawania, wznawiania, recepcji syntez historycz- noliterackich; – źródła inspiracji, kontynuacje, kompilacje, naśladownictwa, zaprzecze- nia, anachroniczność i innowacyjność, ideologizacja koncepcji historycznolite- rackich; – ranking ówczesnych historyków literatury; autorytety i autorzy margina- lizowani; powody uznania, odrzucenia, zapomnienia; – historie literatury polskiej pisane w obcych językach / pisane przez ko- biety / przeznaczone dla dzieci i młodzieży; – sformułowane postulaty badawcze a ich realizacja; „metodyki” historii literatury a profil metodologiczny i problemowy „zarysów”, „rysów”, „kursów”, „dziejów”, „historii” literatury polskiej; tytuł syntezy jako deklaracja metodo- logiczna i problemowa; – autonomizowanie się praktyk historycznoliterackich, ich możliwości i ograniczenia, zależność/niezależność od dyskursów krytycznoliterackich; – definiowanie przedmiotu badań historycznoliterackich, kryteria po- rządkowania wiedzy, reguły wyznaczania hierarchii autorów, zasady badania tekstów i ustalania kanonu dzieł literatury polskiej, problemy periodyzacji, perspektywa komparatystyczna, kwestie zaniechane, zaniedbane, sporne; – sposoby kształtowania obrazów epok literatury polskiej i ustalania zależ- ności między nimi; – historia literatury polskiej jako „umiejętność” a inne dziedziny wie- dzy; zmiany w ówczesnym pojmowaniu historii (historia polityczna, historia cywilizacji, historia oświaty) i historiografii a koncepcje opisywania dziejów literatury; – naukowy, podręcznikowy, popularyzatorski profil syntez historyczno- literackich. Jako osobne postawiliśmy pytanie o „obraz literatury polskiej” 1864–1914 w późniejszej refleksji historycznoliterackiej oraz o wpływ dziewiętnastowiecz- nych koncepcji historiograficznych na syntetyczne ujęcia literatury w na- stępnych epokach. Z radością i satysfakcją możemy stwierdzić, że zamieszczone w tym to- mie artykuły ukonkretniły i wzbogaciły zdecydowaną większość z sugerowa- nych przez nas pól badawczych, potwierdzając ich znaczenie dla poznawania ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Historia historii – zamiast wstępu 9 dziewiętnastowiecznej świadomości. Układ problemowy i hierarchia ważności proponowanych przez nas zagadnień zostały jednak znacząco przemodelowa- ne. Za ten owocny dialog serdecznie wszystkim Autorom tomu dziękujemy. Ujawnił on – w wyborze przedmiotu refleksji, profilowaniu zakresu badaw- czego oglądu, stylu narracji, oznaczeniu punktów wyjścia i dojścia historycz- noliterackiej mikroopowieści, szczegółowości ustaleń, doborze kontekstów, charakterze stawianych pytań – jak bardzo różnymi historykami literatury jesteśmy. A uczymy się przecież między innymi od bohaterów naszych artyku- łów. I to też jest jeden z wątków pisanych i opisywanych tu historii. Zaskoczeniem okazało się to, że skoncentrowanie uwagi na syntezach hi- storycznoliterackich jest niemożliwe bądź niewystarczające, bo równie ważne, czy nawet pilniejsze, są inne zadania. Cenna reprezentacja historii, dziejów i zarysów (Leonarda Sowińskiego, Michała Wiszniewskiego, Piotra Chmie- lowskiego, Stanisława Tarnowskiego, Bronisława Chlebowskiego, Antoniego Potockiego, Mariana Szyjkowskiego), która znajduje się w naszej książce, nie wyczerpuje wszystkich możliwości. Wielu autorów, w tym zapomnianych, cze- ka więc wciąż na nową lekturę. Mimo to w tomie wyraziście zarysowują się różne możliwości kontynuacji zagadnień podjętych przed laty przez Stefana Sawickiego2. Interesującym wsparciem uwag o rozmaitych modelach syntez i zasadach ich konstruowania jest spojrzenie na swoistość refleksji historycz- noliterackiej przez pryzmat pojawiających się w nich sądów na temat poezji, w konfrontacji z którą dokonywano w 2. połowie XIX wieku ważnych wybo- rów tożsamościowych. Kilkudziesięcioletni dystans czasowy, który dzieli przywoływane w książ- ce syntezy różnego rodzaju i przeznaczenia, pozwala zarejestrować zarów- no trwałość, jak i zmienność wyzwań, przed którymi stają tego typu prace. Przeformułowania i zmiany języka opisu domagają się przemiany dyskursu historycznoliterackiego kształtującego się na styku „pozytywistyczno-młodo- polskim”. Zapewne jednak, z punktu widzenia autorów 2. połowy XIX i po- czątku XX wieku, synteza historycznoliteracka nie jest formą „niemożliwą”3, ale trudną do zdefiniowania i napisania, a tym bardziej niedoskonałą, im więcej się od niej oczekuje. Podlega przy tym, co także zostało w tym tomie sproblematyzowane, „ideologicznej” mitologizacji. Zastanawiająca jest skala zainteresowania pisarstwem Stanisława Tarnowskiego, któremu poświęcono wiele uwagi, nie tylko w artykułach, w których jest on głównym bohaterem, lecz także w tych o Sienkiewiczu czy Chlebowskim. 2 Zob. S. Sawicki, Początki syntezy historycznoliterackiej w Polsce. O sposobach syntetycznego ujmowania literatury w 1 połowie w. XIX, Warszawa 1969. 3 Zob. K. Kasztenna, Z dziejów formy niemożliwej. Wybrane problemy historii i poetyki polskiej powojennej syntezy historycznoliterackiej, Wrocław 1995. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 10 Urszula Kowalczuk, Łukasz Książyk W świetle zamieszczonych w książce artykułów jednym z najważniej- szych wyzwań historii literatury tworzonej przez przedstawicieli pokoleń do- chodzących do głosu w 2. połowie XIX i na początku XX wieku jest objęcie historycznoliteracką refleksją literatury dziewiętnastowiecznej. Z opisem hi- storycznoliterackim jest zatem kojarzona możliwość uporządkowania, zrozu- mienia i usensownienia najbliższej przeszłości lub współczesności. Ważne miejsce zajmuje tu problem ustosunkowywania się do tradycji romantycznej. Kluczowa i nierozstrzygalna okazuje się kwestia poznawczego dystansu – syn- teza ma pozwolić go uzyskać, ale też jest on niezbędny do jej zaistnienia. To zdecydowanie potęguje poczucie trudności zadania, przed którym staje histo- ryk literatury. Zarazem jednak komplikuje odpowiedź na pytanie o podział kompetencji między krytykiem literackim a historykiem literatury, skoro nie różni ich należący do teraźniejszości lub przeszłości obiekt zainteresowania. Jakkolwiek kwestia skomplikowania ówczesnej relacji między historią li- teratury a krytyką literacką należy do badawczych oczywistości, to okazuje się, że wciąż nie wszystko wiemy o różnych proponowanych wówczas ujęciach tych aktywności, uwzględniających odmienność ich kompetencji, stosunek do przedmiotu opisu, zakresy wpływu lub powody opozycyjności. Różnie można też więc je opisywać, pytając na przykład o oddziaływanie krytyki literackiej na historię literatury, o ślady świadomości historycznoliterackiej w ramach krytycznego projektu lektury, o potrzebę krytyki historiografii literackiej. Autorom tomu udało się uchwycić interesującą korelację między potrze- bą całościowego ujmowania dziejów literatury bądź ich etapu w rządzącym się własnymi (acz wciąż nieskodyfikowanymi) prawami dziele-syntezie a roz- praszaniem się, czy – patrząc z innej perspektywy – ustalaniem się refleksji historycznoliterackiej w monografiach, pojedynczych tekstach badawczych, krytycznych czy projektach popularyzatorskich. Doskonale to widać w arty- kułach poświęconych pracom Julii Dickstein-Wieleżyńskiej czy Kornelego Juliusza Hecka, działalności Marii Ilnickiej, tekstom Elizy Orzeszkowej i Aleksandra Tyszyńskiego, odczytom Wincentego Pola, krytykom „Przeglądu Powszechnego”, Złotej przędzy. Okazuje się zatem, że warto czynić testem historycznoliterackiej świadomości różne ówczesne prace związane z literatu- rą, traktując je jako obszary jej potencjalnego uobecniania się. Dlatego w na- szej książce polski dziewiętnastowieczny historyk literatury to, biorąc pod uwagę tylko niektórych: poeta, krytyk, profesor uniwersytecki, nauczyciel, siostra niepokalanka, redaktorka pisma. Możliwy jest też inny zestaw: badacz, kompilator, plagiator. W świetle zgromadzonych w książce tekstów dziewiętnastowieczną świa- domość historycznoliteracką, która ma szansę najlepiej ujawnić się w synte- zie dziejów literatury, określają: namysł nad ogólnymi tendencjami rozwoju ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Historia historii – zamiast wstępu 11 literatury skorelowanymi z przemianami kulturowymi; traktowanie literatu- ry jako wyrazu życia duchowego narodu połączone z pytaniami o charakter i komponenty kultury narodowej; poszukiwanie reguł ustalania spójnej opo- wieści, której cele wykraczają poza porządkowanie kumulującej się wiedzy; przekonanie, że ustalanie hierarchii autorów jest ważniejsze od periodyzacji, a wyjaśnianie pilniejsze od oceniania; uwzględnianie różnych potrzeb odbior- czych. Ówczesnej historycznoliterackiej praktyce stale towarzyszą też wątpli- wości. Jaka jest relacja między szczegółowymi ustaleniami badawczymi a syntezą historycznoliteracką? Czy prace monograficzne są wystarczająco zaawansowane, by uznać, że gotowy jest już materiał do spisywania dziejów literatury? Czy „historia literatury” może być tylko sumą dotychczasowych badań? Z czyich i w jakim zakresie – swoich czy cudzych – prac powinien ko- rzystać historyk literatury? Odrębny, choć łączący się na różne sposoby z innymi, krąg zagadnień wyznaczają artykuły, które badają korelację między specyfiką i jakością refleksji historycznoliterackiej a celami pedagogicznymi i edukacyjnymi w podręcznikach i pracach adresowanych do młodzieży (np. Antoni i Mikołaj Mazanowscy, Antoni Bądzkiewicz, Emilia Cyfrowiczówna). Wszystkich wymienionych powyżej kwestii nie można w pełni zrozumieć i oszacować ich wartości, jeśli nie pamięta się o utrudniającym wszelką pracę intelektualną działaniu cenzury. Od artykułu poświęconego tej problematyce rozpoczęliśmy więc komponowanie naszego tomu. Dopełnieniem wskazanych wyżej zagadnień są artykuły wprowadzające namysł nad polską literaturą i jej rozwojem z perspektywy obcych – Georga Brandesa i Williama Richarda Morfilla. Pozwalają one wskazać na znaczenie i ograniczenia ówczesnych strategii komparatystycznych. Koresponduje z ni- mi szkic o Marii Rakowskiej, pokazujący, że polskie historie literatur obcych mogą stanowić interesujący kontekst syntez literatury rodzimej. Osobne miejsce przypada w tomie tekstom, które różne problemy literatury po roku 1864 pokazują z czasowego dystansu. Choć mają one najskromniejszą ilościowo reprezentację, pozwalają upewnić się co do potrzeby podejmowania takich badań. Nasze wspólne wysiłki pokazały, że refleksja nad „historiami literatury polskiej” kształtującymi się w latach 1864–1914 musi być dziełem w toku – tak wiele jest tu kwestii do przemyślenie, sprawdzenia, odkrycia, zrozumienia. Sumując pojawiające się w książce zagadnienia, można zobaczyć, że wszystkie atrakcyjne i pojemne formuły, za pomocą których w ostatnich latach opisywa- no kondycję historii literatury – „inna historia literatury”, „możliwa historia literatury”, „historia literatury jako prowokacja”, „niebyła historia literatury”, ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 12 Urszula Kowalczuk, Łukasz Książyk historia literatury z perspektywy obcego4 – daje się z pożytkiem odnosić do dokonań 2. połowy XIX i początku XX wieku. A zatem przypomnijmy – choć to oczywistość – badając historie literatury tego czasu, odkrywamy genea- logię własnej dziedziny i naszych z nią kłopotów. Trafnie ujął je przed laty Kazimierz Wyka: Trud badacza literatury, jego zawody, jego klęski, ten trud jakże często przypomina łowcę motyli, kiedy je ściga z siatką w ręku! Podobnemu łowcy wystarczy jednak, skoro pochwycił on łuskoskrzydłego kolorystę. Badacz zaś pragnie, ażeby noszona prze- zeń sieć pojęć i uogólnień stawała się możliwie zbliżona do owej siatki barwnych plam i linearnych konstrukcji, którą obserwuje on u tych łuskoskrzydłych osobników5. Redaktorom tomu dany jest przywilej pierwszej lektury. Okazała się ona fascynująca poznawczo, bo oprócz wiedzy i intelektualnej przyjemności przy- niosła też wiele (ufamy, że twórczych) wątpliwości, potwierdzających trwałość i zmienność jednocześnie „dylematów historyka literatury”6, tych już rozpo- znanych i tych, które wciąż na nowo sobie uświadamiamy. Uporządkowaliśmy powierzone nam artykuły w sposób, który odzwier- ciedla, naszym zdaniem, najważniejsze kręgi problemowe. Widzieliśmy jednak także inne możliwości zestawień. Nasze zaproszenie do lektury tomu obejmu- je zatem także zachętę do innego łączenia wątków różnych historii. * * * W cytatach i tytułach z XIX i początku XX wieku zmodernizowano pi- sownię i interpunkcję zgodnie z obowiązującymi zasadami. W jednym arty- kule, co odnotowano osobnym przypisem, zachowano pisownię oryginalną. Urszula Kowalczuk Łukasz Książyk 4 Zob.: T. Walas, Czy jest możliwa inna historia literatury?, Kraków 1993; R. Nycz, Możliwa historia literatury, w: tegoż, Poetyka doświadczenia. Teoria – nowoczesność – literatura, Warszawa 2012; H.R. Jauss, Historia literatury jako prowokacja, przeł. M. Łukasiewicz, Warszawa 1999; T. Walas, „Niebyła” historia literatury, w: Narracja i tożsamość (II). Antropologiczne problemy literatury, red. W. Bolecki, R. Nycz, Warszawa 2004; T. Walas, Oko innego/cudzoziemca jako możliwa perspektywa poznawcza literatury polskiej, w: Polonistyka bez granic, t. 1: Wiedza o lite- raturze i kulturze, red. R. Nycz, W. Miodunka, T. Kunz, Kraków 2010. 5 K. Wyka, O potrzebie historii literatury, w: tegoż, O potrzebie historii literatury. Szkice polo- nistyczne z lat 1944–1967, Warszawa 1969, s. 323. 6 Zob. H. Markiewicz, Dylematy historyka literatury, „Pamiętnik Literacki” 1986, z. 4. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Małgorzata Rowicka Biblioteka Narodowa Janusz Kostecki Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie Carska cenzura zagraniczna wobec syntez dziejów literatury polskiej w latach 1865–1914* Celem prezentowanego tekstu jest analiza stosunku carskiej cenzury za- granicznej1 do syntetycznych opracowań przemian literatury polskiej (rzadziej poszczególnych jej rodzajów) w dłuższych odcinkach czasowych, a więc – ad- resowanych do różnych typów odbiorców – rozmaitych „dziejów”, „historii”, „rysów”, „zarysów” i „podręczników”, które w latach 1865–1914 usiłowano sprowadzić do Cesarstwa2. Pominęliśmy natomiast zarówno monografie po- święcone poszczególnym autorom, utworom lub problemom (m.in. liczne wówczas „portrety” i „rozbiory”), jak też – niejednokrotnie obszerne (nawet wielotomowe) – zbiory „szkiców”, „studiów i szkiców” czy „studiów do hi- storii...”, w tym m.in. niewątpliwie ważne prace Piotra Chmielowskiego i Stanisława Tarnowskiego3. Jak się wydaje, stanowisko nasze jest zgodne * Na prośbę Autorów artykułu, ze względu na podejmowaną problematykę, w cytatach i tytułach pozostawiono pisownię oryginalną – przyp. red. nauk. 1 O zmaganiach historyków literatury z cenzurą carską pisał już przed laty Henryk Mar- kiewicz (Polska historiografia literacka wobec cenzury rosyjskiej, w: tegoż, Dopowiedzenia, roz- prawy i szkice z wiedzy o literaturze, Kraków 2000, s. 163–197; prwdr. „Pamiętnik Literacki” 1996, z. 3, s. 155–176), lecz skupił się przede wszystkim na analizie książek wydawanych w za- borze rosyjskim, a w związku z tym rozpatrywanych przez cenzurę wewnętrzną. 2 Zweryfikowane opisy bibliograficzne wydań sprowadzonych od upadku powstania stycz- niowego do wydarzeń bezpośrednio poprzedzających wybuch rewolucji 1905 r., wraz z de- cyzjami cenzury, zawiera opracowanie Janusza Kosteckiego i Małgorzaty Rowickiej: Granice wolności słowa w zaborze rosyjskim w latach 1865–1904. Wykaz publikacji polskojęzycznych za- kwestionowanych oraz dopuszczonych do obiegu przez carską cenzurę zagraniczną, t. 1–3, War- szawa 2006, natomiast opisy publikacji rozpatrywanych w latach 1905–1914 odszukaliśmy w miesięczniku „Ałfawitnyj Spisok Soczinienijam Rassmotriennym Inostrannoju Cenzuro- ju w miesjace [...] goda”, wydawanym w Petersburgu. 3 Chodzi głównie o rozprawy i wykłady uniwersyteckie Tarnowskiego, publikowane jako Studia do historyi literatury polskiej (m.in. wydane w tym cyklu tomy: Wiek XVI. Jan Kocha- nowski, Kraków 1888 czy też Wiek XIX. Zygmunt Krasiński, Kraków 1892), które stanowiły ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 14 Małgorzata Rowicka, Janusz Kostecki z ówczesnymi przekonaniami na temat kryteriów, które powinna spełniać synteza, gdyż na przykład pierwszy z wymienionych autorów w Przedmowie do książki Nasza literatura dramatyczna. Szkice, stwierdzał wprost: „Historyą na- szej literatury dramatycznej [praca] nie jest, bo zresztą dzieła takiego niepo- dobna obecnie jeszcze napisać ze względu na stan materiałów, odnoszących się do tego przedmiotu”, a poza tym „Moje zarysy pisane były w różnych cza- sach i z powodu rozmaitych okoliczności”4. Artykuł składa się z trzech części. W pierwszej opiszemy wielkość, geo- grafię, chronologię i tempo importu, a także scharakteryzujemy pokrótce spro- wadzane opracowania. W drugiej – znacznie obszerniejszej – omówimy decyzje cenzury zagranicznej w stosunku do poszczególnych edycji, wskażemy więc: a) które z nich zatrzymano w całości, b) które dopuszczono do obiegu warun- kowo (po usunięciu całych tomów, dłuższych fragmentów lub poszczególnych sformułowań), sygnalizując przy tym podstawowe typy kwestionowanych treści, c) które zaś pozwolono rozpowszechniać bez przeszkód. Natomiast w części trzeciej wskażemy na obronne praktyki stosowane przez autorów i wydawców niektórych opracowań. 1. Import edycji Na podstawie wykazów rosyjskiej cenzury zagranicznej można przyjąć, że w badanym okresie sprowadzono do zaboru rosyjskiego 46 rozmaitych wydań historii literatury w 70 tomach. Zdecydowana większość, bo aż ponad 3/4 z nich (35 edycji w 54 tomach), ukazała się w Galicji. Pochodziły one głównie z dwóch ośrodków uniwersy- teckich: Lwowa (18 wydań w 24 tomach)5 i Krakowa (15 wydań w 27 tomach)6, zalążek jego późniejszych pięciotomowych edycji Historyi literatury polskiej (wyd. 1 z 1900 r., wyd. 2 z lat 1903–1907), a także o Studya i szkice z dziejów literatury polskiej (t. 1–2, Kraków 1886) Chmielowskiego. 4 P. Chmielowski, Nasza literatura dramatyczna. Szkice, t. 1, Petersburg–Kraków 1898, s. 1, 3. 5 Do publikacji lwowskich zaliczyliśmy m.in. Współczesną literaturę polską (wyd. 5, War- szawa–Lwów–New York–Kraków 1908) Wilhelma Feldmana, gdyż jej nakładcą była tam- tejsza oficyna H. Altenberga, natomiast pozostałe firmy wymienione na karcie tytułowej – warszawska M. Arcta i nowojorska The Polish Book Importing – odgrywały rolę składów głównych. Książkę tę, podobnie jak pozostałe publikacje autora, odbito w Drukarni Naro- dowej w Krakowie. 6 Chcemy jednak zwrócić uwagę, że na ów dorobek Krakowa składa się też pięć wydań wytłoczonych w tym mieście i w związku z tym rozpatrywanych przez cenzurę zagranicz- ną, ale mających podwójne miejsce wydania. Były to: A. Brückner, Dzieje literatury polskiej ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Carska cenzura zagraniczna wobec syntez dziejów literatury polskiej w latach 1865–1914 15 a także z dwóch miast prowincjonalnych: Tarnowa (jedna edycja dwutomo- wa) i Złoczowa (jedna jednotomowa). Resztę wydań sprowadzono z prowin- cji pruskich (10 w 11 tomach) – z Poznania (dziewięć edycji w 10 tomach) i Wrocławia (jedno wydanie jednotomowe)7 – oraz z zagranicy, a konkretnie z Wiednia (jedna edycja pięciotomowa)8. Choć syntezy historycznoliterackie importowano prawie przez 2/3 bada- nego okresu (tylko w 17 latach nie sprowadzono ani jednego tomu, a najdłuż- sze przerwy trwały zaledwie po trzy lata: 1874–1876, 1878–1880 i 1892–1894)9, to jednak nie odbywało się to systematycznie, co prawdopodobnie było uwa- runkowane ówczesną podażą10. W latach 1865–1874 próbowano sprowadzić osiem tomów11, w następnej dekadzie – sześć, a w kolejnej – zaledwie cztery. Skokowy wzrost importu nastąpił na przełomie XIX i XX wieku (w latach 1895–1904 cenzura rozpatrzyła 22 tomy, a więc o cztery więcej niż w całym pierwszym trzydziestoleciu), a potem – już w mniejszej skali – w ostatniej dekadzie (34 tomy, w tym cztery skierowane do urzędu po raz drugi). Proces ten prezentuje wykres 1. w zarysie, t. 1–2, wyd. 2, Warszawa–Kraków 1908, Gebethner i Wolff, G. Gebethner i Spółka; P. Chmielowski, Zarys najnowszej literatury polskiej (1864–1894), wyd. 3 przejrz. i zn. powiększ., Kraków–Petersburg 1895, nakł. G. Gebethner i Spółka, K. Grendyszyński; tenże, Zarys naj- nowszej literatury polskiej (1864–1897), wyd. 4 przejrz. i zn. powiększ., Kraków–Petersburg 1898, nakł. G. Gebethner i Spółka, K. Grendyszyński; A. Potocki, Polska literatura współ- czesna, cz. 1: Kult zbiorowości. 1860–1890, cz. 2: Kult jednostki 1890–1910, Warszawa–Kraków 1911–1912, nakł. Gebethner i Wolff, G. Gebethner i Sp. (wszystkie te edycje wydrukowała ofi- cyna Władysława L. Anczyca), a także W. Feldman, Współczesna literatura polska 1880–1904, t. 1–4, wyd. 3, Warszawa 1905, nakł. J. Fiszer (druk. Drukarni Narodowej). 7 Była nią Historyja literatury i oświaty narodu polskiego Wincentego Kraińskiego (Wrocław 1867), sprowadzona w 1870 r. 8 Chodzi o Ilustrowane dzieje literatury polskiej Henryka Biegeleisena, ukazujące się w la- tach 1898–1908 nakładem Franciszka Bondego. Publikację tę tłoczyły najpierw oficyny wie- deńskie – Drukarnia Towarzystwa dla przemysłu graficznego dawniej Philipp i Kramer (t. 1–2) i August Denk (t. 3), później zaś – krakowska firma wspomnianego Anczyca (t. 4–5). Była to bardzo elegancka, wielkoformatowa edycja, na dobrej jakości papierze, zawierająca po kilkaset ilustracji i po kilkadziesiąt kolorowych rycin w każdym tomie. 9 Ponadto ani jednego tomu nie sprowadzono w latach: 1867–1868, 1871, 1883, 1885–1886, 1896 i 1913. 10 Niemal wszystkie ukazały się w latach objętych analizą. Tylko Rys dziejów piśmiennictwa polskiego (wyd. 3 uzup. i doprowadzone do r. 1864) Lesława Łukaszewicza ukazał się w Poz- naniu (nakładem i drukiem N. Kamieńskiego i Sp.) w 1864 r. 11 Jako jednostkę obliczeniową przyjęliśmy decyzję podjętą w stosunku do tomu. Postą- piliśmy tak dlatego, że część wydań wielotomowych sprowadzano przez kilka lat, a poza tym niektóre edycje importowano i rozpatrywano dwukrotnie. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Małgorzata Rowicka, Janusz Kostecki Liczba tomów 16 40 35 30 25 20 15 10 5 0 1865–1874 1875–1884 1885–1894 1895–1904 1905–1914 Lata Wykres 1. Import syntez historycznoliterackich w latach 1865–1914 Jak się wydaje, tempo sprowadzania syntez historycznoliterackich mierzo- ne długością okresu między datą edycji a datą decyzji cenzuralnej było zbliżone do średniej dla całego importu. Nowości (58 tomów) stanowiły 4/5 opracowań: w ciągu pierwszego roku próbowano sprowadzić 44 tomy (blisko 63 ), w kolej- nym – 12 (nieco ponad 17 wszystkich)12. Choć blisko 3/4 (34) importowanych syntez stanowiły wydania jednoto- mowe, to zdecydowana większość z nich obejmowała dzieje całego piśmien- nictwa polskiego, a więc nie tylko literatury pięknej, lecz także prac z różnych dziedzin wiedzy i umiejętności (m.in. z zakresu matematyki, fizyki, astrono- mii, geografii, prawa, filozofii, kaznodziejstwa, historii czy też pedagogiki), z reguły od jego początków do lat trzydziestych XIX wieku (rzadziej do je- go połowy). Duża część sprowadzanych opracowań (zwłaszcza te napisane w pierwszym piętnastoleciu badanego okresu) była przeznaczona głównie do nauki szkolnej. Zwane często przez ich autorów repetytoriami, zwięzłymi podręcznikami, miały też być – jak zatytułował przedmowę do jednego z ta- kich wydań Józef Chociszewski – „Zachętą do krzewienia znajomości piśmien- nictwa polskiego między ludem i młodzieżą”. Wypełniały je przede wszystkim informacje biobibliograficzne – większość zawierała krótkie notki o twórcach 12 Dla porównania wśród publikacji sprowadzonych w latach 1865–1904 nowości stano- wiły 83,6 : 63,8 trafiło do urzędów kontroli w roku wydania, a 19,8 przed upływem ko- lejnych 12 miesięcy (J. Kostecki, Trudny okres przenikania. Carska cenzura zagraniczna wobec importu publikacji w języku polskim w latach 1865–1904, Warszawa 2011, s. 149–183 i in.). ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Carska cenzura zagraniczna wobec syntez dziejów literatury polskiej w latach 1865–1914 17 i ich dziełach, przy czym często poprzestawano na wyliczeniu tytułów. Opra- cowania historycznoliterackie przynoszące bardziej szczegółowe i pogłębione próby przedstawienia całości historii literatury polskiej, w tym jej dziejów naj- nowszych, w większej liczbie pojawiły się dopiero na przełomie wieków oraz w pierwszej dekadzie XX wieku. 2. Strategie cenzuralne Spośród wspomnianych 46 edycji (70 tomów) rozpatrywanych przez ro- syjską cenzurę zagraniczną ostatecznie13 do obiegu bez żadnych ingerencji trafiło 21 wydań (38 tomów). W 11 edycjach (i tyluż tomach) urzędnicy naka- zali usunąć większe lub mniejsze fragmenty, natomiast blisko 1/3 – 14 wydań (21 tomów) – zatrzymali w całości. W sposób poglądowy pokazuje to wykres 2. Dopuszczone w całości Dopuszczone warunkowo Zatrzymane Wykres 2. Struktura decyzji centralnych w stosunku do importowanych syntez historycznoliterackich w latach 1865–1914 (tomy) Jeśli chodzi o sposób cenzurowania syntez historycznoliterackich, to tru- dno wskazać na jakiś wyraźny trend; jedno jest pewne – przełomowy okazał się rok 1905. Rozpatrzmy problem szczegółowo. Z ośmiu tomów importowa- nych w latach 1865–1874 bez żadnych zmian dopuszczono do obiegu tylko jeden, w pięciu polecono usunąć niektóre fragmenty, dwa zaś zatrzymano. W latach 1875–1884 owa proporcja wynosiła 4 : 1 : 1, w latach 1885–1894 – 1 : 1 : 2, a w kolejnych dekadach odpowiednio – 7 : 2 : 13 oraz 25 : 2 : 7. Zmiany te ilustruje wykres 3. 13 Bierzemy pod uwagę ostatni werdykt cenzury, gdyż wobec trzech wydawnictw zmienio- no decyzje podjęte wcześniej. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Małgorzata Rowicka, Janusz Kostecki Dopuszczone w całości Dopuszczone warunkowo Zatrzymane w całości 18 40 35 30 25 20 15 10 5 0 1865–1874 1875–1884 1885–1894 1895–1904 1905–1914 Lata Wykres 3. Struktura decyzji centralnych w kolejnych dziesięcioleciach (w stosunku do tomów) 2.1. Edycje zakwestionowane w całości Do czytelniczego obiegu w zaborze rosyjskim nie dopuszczano przede wszystkim popularnych syntez historii literatury adresowanych do uczącej się młodzieży. Już w 1866 roku zabroniono rozpowszechniania książeczki Felicji Boberskiej Historja literatury polskiej ofiarowana młodym uczącym się Polkom (Lwów 1866)14 oraz Kursu literatury polskiej dla użytku szkół Władysława Nehringa, wydanego w tym samym roku w Poznaniu. W latach osiemdziesią- tych podobny los spotkał Piśmiennictwo polskie w życiorysach naszych znakomit- szych pisarzy przedstawione. Dla ludu polskiego i młodzieży (wyd. 2 pomn., Poznań 1882) Chociszewskiego, dwa popularne opracowania Hermana Drobnera: Rys historyi literatury polskiej ułożony według Chmielowskiego, Kuliczkowskiego, Meche- rzyńskiego i Nehringa (Lwów 1887) oraz Dzieje literatury polskiej (Kraków 1889), a także publikację Józefa Błotnickiego Nauka i podział poezyi oraz historya i li- teratura polska od najdawniejszych aż do współczesnych czasów ułożona dla użytku młodzieży szkolnej (wyd. 2 popr., Lwów 1889). Decyzję o bezwzględnym zaka- zie rozpowszechniania ostatniej z nich podjął Warszawski Komitet Cenzury 14 Usiłowano sprowadzić tylko zeszyt 1 tomu 1, w którym autorka omówiła dzieje piśmien- nictwa polskiego (literatura piękna, nauki matematyczno-przyrodnicze, geografia, prawo, sztuki piękne itp.) w podziale na trzy okresy: początki (do 1400 r.), okres Akademii Kra- kowskiej, Złoty Wiek. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Carska cenzura zagraniczna wobec syntez dziejów literatury polskiej w latach 1865–1914 19 (WKC) na wniosek Władimira Michajłowicza Iwanowskiego, który stwierdził w swej opinii: Kompilator tej książeczki, reprezentujący typ gorącego polskiego patrioty, szowinisty i eo ipso zdeklarowanego wroga Rosji, wykorzystuje każdą dogodną okazję, żeby obryz- gać błotem znienawidzonych przez niego „moskali” i wysławiać uciskanych przez nich Polaków15. W 1895 roku nie dopuszczono do obiegu Dziejów literatury ojczystej (w stresz- czeniu) dla młodzieży polskiej (Kraków 1895) Emilii Cyfrowicz16. W 1897 roku zabroniono rozpowszechniania kolejnej edycji podręcznika Chociszewskiego Piśmiennictwo polskie... (wyd. 3, Poznań 1893)17, a rok później opracowania Wiktora Doleżana Krótki rys dziejów literatury polskiej dla użytku uczniów i uczennic szkół średnich, jakoteż seminaryów nauczycielskich (t. 1–2, Tarnów 1898). W 1901 roku zakwestionowano także wydanie 2 tej książki18. Rok wcześniej podobny los spotkał Podręcznik do dziejów literatury polskiej Antonie- go M. Kurpiela, opublikowany w popularnej serii „Biblioteka Powszechna” jako tomiki 287–292 (Złoczów [1900])19. Dwukrotnie – w latach 1902 i 1908 – cen- zura nie dopuściła do obiegu Podręcznika do dziejów literatury polskiej Antonie- go i Mikołaja Mazanowskich (Kraków 1901). W ten sam sposób potraktowała też bardzo popularny wówczas Zwięzły podręcznik do historyi literatury polskiej Konstantego Wojciechowskiego, kwestionując w latach 1898, 1906 i 1911 trzy jego kolejne edycje (wyd. 1 – 1899, wyd. 2 – 1906, wyd. 3 – 1910) opublikowane we Lwowie. Rzadziej kwestionowano syntezy historycznoliterackie adresowane do od- biorców o wyższych kompetencjach. Niemniej jednak w 1903 roku nie pozwo- lono rozpowszechniać dwutomowej pracy Wilhelma Feldmana Piśmiennictwo polskie ostatnich lat dwudziestu (Lwów 1902) oraz książki Tadeusza Grabowskie- go Poezya polska po roku 1863. Zarys jej rozwoju w ciągu ostatniego czterdziesto- 15 Archiwum Główne Akt Dawnych, Warszawski Komitet Cenzury (dalej AGAD, WKC), sygn. 40, Protokoły posiedzeń, nr 34 z 3.09.1890 r., k. 197 v. (wszystkie tłumaczenia – J.K.). 16 Książka ukazała się pod pseudonimem Maryan znad Dniepru. Próbowano wprowadzić na rynek tylko część 1 opracowania, obejmującą rys dziejów do czasów stanisławowskich. Części 2, dotyczącej piśmiennictwa pierwszej połowy XIX w., nawet nie starano się impor- tować. 17 Natomiast wydanie 4 tej książki, sprowadzone w 1912 r., pozwolono rozpowszechniać bez przeszkód. 18 W. Doleżan, Krótki rys dziejów literatury polskiej, t. 1–2, wyd. 2 przejrz. i powiększ., Lwów–Cieszyn 1901. W 1908 r. dopuszczono natomiast trzytomowe wydanie 4 tej książ- ki z 1905 r., a rok wcześniej – Ilustrowane dzieje piśmiennictwa polskiego (Poznań 1906) tegoż autora. 19 W 1907 r. edycję tę rozpatrywano ponownie i wówczas dopuszczono ją do obiegu w ca- łości. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 20 Małgorzata Rowicka, Janusz Kostecki lecia (Kraków 1903). Władimir Uljanowicz Trofimowicz, negatywnie opiniując pierwszą z nich, przekonywał: W rozpatrywanym utworze Feldmana należy usunąć mnóstwo polskopatriotycznych fragmentów zakazanych utworów, cytowanych przez autora jako przykłady, objaśnia- jące oceny dzieł pisarzy polskich; następnie trzeba usunąć te miejsca, w których jest mo- wa o rozwoju idei socjalistycznych w literaturze polskiej i wykłada się historię związku „Proletariat” w Warszawie; później następują rażące napaści na rząd rosyjski, krępu- jący rozwój polskiej myśli narodowej w literaturze, w szkole i na scenie; w końcu należy usunąć cały rozdział o twórczości Wyspiańskiego, w którym p. Feldman widzi proroka piętnującego obojętność społeczeństwa polskiego wobec najbardziej żywotnych interesów narodowych, starającego się pobudzić naród polski do działania i do walki (oczywiście o niepodległość). Do wszystkiego, co już powiedziano, należy dodać, że ton utworu jest polskopatriotyczny, a oświetlenie faktów literackich często całkowicie tendencyjne. Bio- rąc pod uwagę wyjaśnione tu okoliczności, proponowałbym zakazać rozpowszechniania rozpatrywanego utworu ze względu na warunki miejscowe20. Podobnych argumentów użył ten cenzor, proponując zabronić rozpo- wszechniania w zaborze rosyjskim wspomnianej książki Grabowskiego21. 2.2. Edycje warunkowo dopuszczone do obiegu Eliminowanie przez cenzurę zagraniczną niepożądanych fragmentów edy- cji importowanych przybierało różne rozmiary. Zdarzało się, że zatrzymywano całe tomy wydań wielotomowych, najczęściej jednak kwestionowano dłuższe (kilkadziesiąt stron) lub krótsze fragmenty (akapity, pojedyncze zdania, po- szczególne wyrazy). Strony wskazane przez cenzora preser wycinał, a wersy 20 Świat pod kontrolą. Wybór materiałów z archiwum cenzury rosyjskiej w Warszawie, wybór, przekład i oprac. M. Prussak, Warszawa 1994, s. 105. 21 Trofimowicz uzasadniał: „W literaturze polskiej po 1863 r. widzi autor żywy protest Po- laków przeciwko surowym środkom, przedsięwziętym przez rząd rosyjski w celu zduszenia i zapobieżenia możliwym próbom buntu; w literaturze dostrzega on też rękojmię przyszłego odrodzenia się Polski. Wychodząc z tego punktu widzenia, autor stara się wykazać, że teraz największą sympatią społeczeństwa cieszą się ci pisarze, którzy najlepiej wyrażają w swych utworach duszę pokolenia – «urodzonego po klęsce, rozdartego między nadzieją i rozpaczą, rwącego się do życia z podciętymi skrzydłami, targającego w najbardziej niepomyślnych warunkach, które nastąpiły w losach narodu, pozbawionego kresów, prawowitej władzy i po- litycznego jedności». Tego poglądu autor trzyma się przy ocenie faktów literackich w roz- patrywanym okresie, zarzuca nowszym pisarzom sprzeniewierzenie się ideałom narodowym i stawia im jako wzór Wyspiańskiego, który w swych utworach chłoszcze bezpłodny roman- tyzm, wzmacnia narodową energię i tym przybliża «jasny poranek», którego Polacy oczekują od dnia trzeciego rozbioru Polski. Z uwagi na polskopatriotyczną tendencję rozpatrywane- go dzieła, wyrażającą się w marzeniu o niepodległości, proponuję je zakazać na podstawie art. 4 p. 2 Ustawy o cenzurze i druku i ze względu na warunki miejscowe” (AGAD, WKC, sygn. 44, Protokoły posiedzeń, nr 25 z 1.07.1903 r., k. 290–291). ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Carska cenzura zagraniczna wobec syntez dziejów literatury polskiej w latach 1865–1914 21 lub słowa zamazywał czarną farbą (rzadziej wyskrobywał) i dopiero w takiej formie publikacje trafiały do sprzedaży. Gdy w 1865 roku cenzura rozpatrywała Rys dziejów piśmiennictwa polskiego Lesława Łukaszewicza, poleciła usunąć trzy całe strony, choć w istocie chodzi- ło tylko o niektóre fragmenty. Na pierwszych wykluczonych stronach (185–186) zamieszczono krótkie notki dotyczące Aleksandra Grozy, Maurycego Gosław- skiego i początkowy fragment biogramu Augusta Bielowskiego. Prawdopodob- nie cenzorowi nie spodobał się passus dotyczący Gosławskiego: Znany już jako znakomity poeta przed 29 listopada, żołnierz podczas powstania, oblęże- niec w Zamojściu po poddaniu Warszawy; później jeniec, wyzwoleniec za sprawą nie- wiast polskich, towarzysz wyprawy Zaliwskiego i sprzymierzeniec Szymona Konarskiego, aż nakoniec więzień w Stanisławowie (w Galicyi), umarł w inkwizycyi austryackiej ku końcu r. 1839. Wszędzie i zawsze mąż niezłomny, wierny swemu powołaniu, wszędzie i zawsze wieszcz tworzący wzniosłe poezye przepełnione uczuciami najgorętszej miłości kraju i ludzi. Natomiast na usuniętej stronie 209 zastrzeżenia cenzora mogło wzbudzić zdanie: Józef Aleksander Miniszewski niechlubnej pamięci, zeszedł ze świata w Warszawie od sztyletu r. 186322, a także fragment notatki dotyczącej Jana Chrzciciela Zachariasiewicza: W ostatnich latach wydał Zacharyaszewicz kilka powieści osnutych na współczesnych wypadkach, i tak w powieści Ś. Jur (r. 1861) przedstawił kwestyą rusińską, a w po- wieści: W przededniu r. 1863 skreślił stosunki galicyjskie przed ostatniem powstaniem23. Z dopuszczonej w 1870 roku Historyi literatury i oświaty narodu polskiego Wincentego Kraińskiego polecono usunąć trzy treny Józefa Morelowskiego: II – O upadku Polski, IX – Do obrońców ojczyzny i XII – Do nadziei, znajdujące się na stronach 444–446. Z pięciu wydań popularnego Zarysu dziejów literatury polskiej na podstawie badań najnowszych pracowników dla użytku szkolnego i podręcznego Adama Ku- liczkowskiego także aż cztery dopuszczono jedynie warunkowo, choć w działa- niach urzędników trudno dopatrzyć się konsekwencji. I tak, ze sprowadzonej 22 Jak pisze o Miniszewskim Zofia Lewinówna (Literatura polska. Przewodnik encyklopedycz- ny, t. 1, Warszawa 1994, s. 673), „W latach 1861–63 służył gorliwie piórem programowi A. Wielopolskiego [...]; ściągnął na siebie nienawiść środowisk patriot. ostrą, nie przebiera- jącą w środkach napaścią na manifestacje, ruch spiskowy i powstanie [...]. Uważany za zdraj- cę, został zasztyletowany, najpewniej z wyroku władz powstańczych”. 23 Było to – jak zaznaczono na karcie tytułowej – wyd. 3 uzup. i doprowadzone do roku 1864. Warto wspomnieć, że następną edycję z 1866 r. (wyd. 3 większe uzup. i doprowadzone do roku 1866) w 1872 r. dopuszczono do obiegu w całości, tym razem pozostawiając cytowane fragmenty. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 22 Małgorzata Rowicka, Janusz Kostecki części 1 edycji z 1869 roku polecono usunąć jedynie stronę 161, na której omówiono kaznodziejski dorobek Fabiana Birkowskiego, wymieniając m.in. kazania tryumfalne, opiewające „chwałę polskiego rycerstwa”, „kazania obozo- we «o Bogarodzicy»”, a spośród innych kazań okolicznościowych „«Głos krwie B. Jozaphata Koncewicza... (Kraków 1629)» i cztery kazania z powodu «exorbi- tancyi» dyssydenckich i dyzunickich, podniesionych po zgonie Zygmunta III”24. W znacznie większym stopniu okaleczono w 1873 roku następną, tym razem sprowadzoną w całości, edycję Zarysu... z 1872 roku. Pozostawiono w niej frag- ment na temat kazań Birkowskiego, zakwestionowano za to prawie w całości (s. 288–445) rozdział Dziejów literatury polskiej epoka trzecia czyli narodowa (romantyczna) od r. 1820, w którym Kuliczkowski omawiał twórczość poetów i prozaików emigracyjnych (m.in. Adama Mickiewicza, Zygmunta Krasińskie- go, Juliusza Słowackiego) oraz krajowych (m.in. Wincentego Pola, Teofila Lenartowicza, Adama Asnyka, Henryka Rzewuskiego, Józefa I. Kraszewskie- go, Henryka Sienkiewicza, Elizy Orzeszkowej), przedstawiał sylwetki history- ków (m.in. Joachima Lelewela, Karola Szajnochy, Waleriana Kalinki, Józefa Szujskiego), filozofów (m.in. Karola Libelta, Augusta Cieszkowskiego), a tak- że badaczy literatury (m.in. Juliana Bartoszewicza, Antoniego Małeckiego)25. O dziwo, kolejne edycje Zarysu... potraktowano znacznie łagodniej. Sprowadzo- ne w roku wydania wydanie 2 poprawione i uzupełnione (1881) dopuszczo- no do obiegu bez zastrzeżeń (choć nie różniło się od poprzedniego), natomiast w wydaniu 3 przerobionym z 1884 (sprowadzonym w tymże roku) z zakwestio- nowanego uprzednio rozdziału polecono usunąć jedynie strony 500–501, na których były omówione pamiętniki zesłańców syberyjskich (m.in. Maurycego Beniowskiego, Józefa Kopcia, Adolfa Januszkiewicza, Wincentego Migurskiego, Ewy Felińskiej, Agatona Gillera, a przede wszystkim Rufina Piotrowskiego), opisujące niedole wygnańców. Do starego sposobu cenzurowania powrócono już w 1889 roku, gdy w zeszytowej wersji wydania 4 przerobionego z tegoż roku zatrzymano zeszyt 2 (strony 209–400)26. 24 Jeszcze na początku lat 90. Christofor Władimirowicz Emmausski, uzasadniając wniosek o niedopuszczenie do obiegu opublikowanych w Poznaniu w 1891 r. Polskich pieśni Kościoła katolickiego od najdawniejszych czasów do końca XVI stulecia. Z dodaniem kilkudziesięciu sta- rych melodyi kościelnych, które zebrał Józef Surzyński, zwracał uwagę, że „Str. 137–151 zajęte są przez wyjątki z zakazanego dzieła ks. Birkowskiego «Kazania obozowe»” (AGAD, WKC, sygn. 41, Protokoły posiedzeń, nr 38 z 30.09.1891 r., k. 243–243 v.). 25 Na stronach 437–445 znajdował się też Skorowidz imienny autorów, tłómaczeń i wydawców zamieszczonych w tym dziele. 26 Nie zdołaliśmy go odnaleźć w żadnej z bibliotek polskich. Prawdopodobnie jednak wszedł później w skład wydania 4 przerobionego, opublikowanego w całości w 1891 r. Na zakwestionowanych stronach znalazły się: ciąg dalszy rozdziału Dziejów literatury polskiej epo- ka druga (od biogramu Władysława A. Łubieńskiego) i pierwsze 100 stron rozdziału Dziejów ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Carska cenzura zagraniczna wobec syntez dziejów literatury polskiej w latach 1865–1914 23 Gdy w 1907 roku podjęto drugą próbę wprowadzenia do obiegu czytelni- czego w zaborze rosyjskim wydania 2 pomniejszonego Piśmiennictwa polskiego... Chociszewskiego (przypomnijmy, zakwestionowanego w całości w 1882 roku), WKC dopuścił je do obiegu pod warunkiem usunięcia jedynie stron 129–131, na których znalazły się patriotyczne wiersze Słowackiego: Hymn (Bogarodzico! Dziewico!), Oda do wolności, Pieśń legionu litewskiego i Kulik, pisane w War- szawie w czasie powstania listopadowego, a także omówienia tych utworów, a wśród nich m.in. komentarz Chociszewskiego do Hymnu: Jestto utwór pełen zapału, wspaniałych myśli i niezwykłej siły. Jakie to wzniosłe wy- rażenie o Rosyanach: „I tam są ludzie i tam mają duszę”. Gdy inni poeci widzą wady w Moskalach, Słowacki nie wątpi, że i oni kiedyś zatęsknią do wolności. W tych kilku słowach odzwierciedla się dobitnie szlachetne serce wielkiego wieszcza polskiego. Wymienione wiersze carska cenzura zagraniczna konsekwentnie wykreś- lała zresztą z zakordonowych i zagranicznych wydań utworów poety aż do 1914 roku. Toteż nie dziwi fakt, że gdy w 1911 roku sprowadzono do Królestwa dwutomową edycję Ojczyzna w piśmie i pomnikach. Ilustrowane dzieje piśmien- nictwa polskiego, opracowaną przez Helenę Rzepecką27, z tomu 2 polecono usu- nąć strony 279–286, na których zamieszczono te utwory wraz z omówieniem. Surowo ocenzurowano także pięciotomowe wydanie Historyi literatury pol- skiej Tarnowskiego z 1900 roku, które próbowano wprowadzić na rynek kró- lewiacki w tymże roku. Bez skreśleń dopuszczono do obiegu tylko tom 1 (Wiek XVI), natomiast z tomów 2 (Wiek XVII) i 3 (Wiek XVIII) nakazano usunąć wiele niepożądanych fragmentów. W tomie 2 w rozdziale 2 urzędnik zakwestionował tylko pojedyncze wersy (s. 66 w. 29; s. 67 w. 13, 22, 32; s. 68 w. 14; s. 69 w. 20; s. 83 w. 10; s. 96 w. 18; s. 103 w. 29), gdzie autor nazywa Rosjan pogardliwymi określeniami „Moskale” i „schizmatycy”, oraz fragment (zaznaczony gwiazdkami) pochodzący z rozdziału 5, dotyczący analizy Histo- rji polskiej od śmierci Władysława IV aż do pokoju oliwskiego Wawrzyńca J. Ru- dawskiego: W ogóle całą kwestyę rozumie dobrze: czerń zbuntowana, rozpojona i krwawa, nie ma u niego miłości: *Chmielnicki jest okrutnik i buntownik, rodzaj potwora, a do tego przy całej swojej chytrości głupi, bo swoją Ruś zgubił na zawsze, poddając ją Rossyi, zrobił co innego niż chciał* (s. 393 w. 2–4). literatury polskiej epoka trzecia czyli narodowa (romantyczna) od r. 1820 (do początku biogramu Gosławskiego). 27 W 1912 r. sprowadzono też tom 1 innej książki tej autorki pt. Ojcowa spuścizna. Zarys piśmiennictwa naszego (Poznań 1911), który w zaborze rosyjskim pozwolono rozpowszechniać bez zmian. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 24 Małgorzata Rowicka, Janusz Kostecki Natomiast w tomie 3 ingerencji było znacznie więcej. W rozdziale 1 pole- cono usunąć pojedyncze wersy (s. 53 w. 27; s. 76 w. 30; s. 95 w. 21; s. 102 w. 27), zawierające określenia „Moskale”. W rozdziale 2 zakwestionowano fragment, w którym Tarnowski, omawiając Tragedyę Epaminondy Stanisława Konarskie- go, sięga do historii walki stronnictw politycznych za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego: Gdyby stronnictwo zmiany rządu było dość silnem by zmusić oppozycyę do milczenia, nie dopuścić do konfederacyi Barskiej ani do Radomskiej, wtedy *nie byłoby przyszło do Targowickiej, a poseł Moskiewski nie byłby rządził w Warszawie. Na nieszczęście z tych przeciwników żaden nie mógł przemódz drugiego, zwycięstwo musiał odnieść ktoś trzeci. Czy można tak śmiało powiedzieć, że po jednej stronie było samo światło, po drugiej sa- me ciemności, po jednej wszystek rozum, wszystka miłość ojczyzny, po drugiej samo złe, sam duch prywaty i frakcyi? Nie – absolutnie Bóg tylko może złe od dobrego od- dzielić, w rzeczach ludzkich, osobistych czy zbiorowych, okazują się one zawsze pomie- szane. Dla nas, którzy sądzimy po owocach tych ludzi i ich sprawy, dla nas oczywiście ci lepsi, których zwycięztwo byłoby nam zostawiło Polskę nietylko niepodległą ale od- rodzoną, żyjącą trwałem i silnem życiem innych europejskich narodów. Ale stronnik po stu latach ludzi reformy, nie może zapomnieć Elekcyi Stanisława Augusta, która była gwałtem dokonanym na Rzpltej, a zamach ten, musiał albo się udać albo niepodległość jej podkopać tem bardziej. Z drugiej strony również zapominać nie powinien, że strona przeciwna choć winniejsza, pod koniec wieku nierównie winniejsza, choć zaślepiona i przyszłości zabezpieczyć nie zdolna, kryła w sobie wiele patriotyzmu, wiele poświęce- nia, wiele dobrej wiary. W tej największej tragedyi jaka się odegrała w historyi chrześciań- skiego świata, pośrodku tych dwóch potęg, które w walce gubią wzajemnie siebie i to co obie uratować chciały, historya, choć trudno, powinna się starać utrzymać rolę chóru* (s. 179 w. 28–37; s. 180 w. 1–16). W rozdziale 3 zastrzeżenie cenzora wzbudziły rozważania Tarnowskiego na temat przyczyn upadku piśmiennictwa po drugim, a szczególnie po trze- cim rozbiorze Polski: Po tym a dopieroż po trzecim, pisze się już bardzo mało. Nieszczęście jest za wielkie; niepodobna ani go objąć, ani go wyrazić. Tu i ówdzie jakiś krzyk, raczej tylko jęk bo- leści, albo słowo oburzenia i protestu rzucone w świat dla honoru, żeby mogło wydać skutek; jeden dźwięk nadziei «Jeszcze Polska nie zginęła», to wszystko co mamy z ostat- nich ośmiu lat owego wieku (s. 221 w. 12–18). Z rozdziału 5 polecono usunąć fragment (s. 333 w. 3–16), w którym Tar- nowski, omawiając twórczość Kajetana Węgierskiego i porównując ją z pisar- stwem Stanisława Trembeckiego, napisał m.in., że Węgierski nie upadł nigdy tak nizko jak Trembecki, nie zwalał swego pióra żadnem słowem pod- chlebstwa dla Katarzyny, ani dla nikogo z Moskali. [...] Świadczy to niezawodnie za nim, i dowodzi pewnej szlachetności, niezależności i godności, przy której Zofiówka i wiersz do Repnina muszą się źle wydać. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Carska cenzura zagraniczna wobec syntez dziejów literatury polskiej w latach 1865–1914 25 W tymże rozdziale cenzor zakwestionował też passus dotyczący Matki Spartanki Franciszka D. Kniaźnina: Dziś *nam się zdaje niczem, ale wtedy dla nieprzyzwyczajonych do wzniosłej poezyi, ta Spartanka oddychająca wojną, miłością ojczyzny, bohaterstwem, robiła wrażenie na prawdę kiedy mówiła «Ojczyzno, zapal krew naszej młodzieży», albo «Jeszcze żyjemy i kraj nasz nie zginie», albo I cóż najezdnik przeciw takim pocznie Za nami bogów stanęły wyrocznie. – a scena chłopów niedorosłych biegnących na wały, istotnie najpiękniejsza ze wszyst- kich, podnosiła serca upokorzone i rozbolałe rozbiorem, a bijące nadzieją wojny i od- wetu* (s. 375 w. 3–12). Ostatni fragment, który zakwestionowano w tym tomie, liczył prawie 90 stron (s. 454–541). Znalazły się w nim: podrozdział 3 rozdziału 6, zawierają- cy rozważania Tarnowskiego na temat piśmiennictwa po Konstytucji 3 maja, a także w całości rozdział 7, poświęcony literaturze polskiej i sytuacji poli- tycznej ostatnich pięciu lat XVIII wieku. Natomiast dwóch ostatnich tomów, obejmujących analizy piśmiennictwa z pierwszej połowy XIX wieku – tom 4 (1800–1830), tom 5 (1831–1850) – do obiegu nie dopuszczono w całości. Po- dobny los spotkał oba te tomy w 1914 roku, gdy ponownie usiłowano wpro- wadzić je na rynek, tym razem jako element uzupełnionego wydania 2 Historyi literatury polskiej28. W 1907 roku zabroniono też rozpowszechniania części 2 tomu 6 (wydanego w tym samym roku), w której Tarnowski omawiał litera- turę z lat 1863–190029. 2.3. Edycje dopuszczone do rozpowszechniania bez zmian O niektórych importowanych edycjach (i tomach) dopuszczonych do obie- gu w Królestwie Polskim już wspominaliśmy. Poza nimi bez żadnych zmian 28 Poszczególne tomy tego wydania ukazywały się przez kilka lat: w 1903 r. – t. 1–2, w 1904 – t. 3–4, a w 1905 – t. 5. Trzech pierwszych tomów nie próbowano jednak importować. 29 Natomiast część 1 tomu 6, obejmującą analizę piśmiennictwa z lat 1850–1863, dopusz- czono do obiegu bez żadnych ingerencji. Obie części były kontynuacją pierwszego wydania Historyi... z 1900 r., o czym informował Tarnowski w „Przedmowie” (Historya literatury polskiej, t. 6, cz. 1: Wiek XIX 1850–1863, Kraków 1905, s. V–VI): „W pięć lat dopiero po tomach po- przednich Historyi Literatury Polskiej wychodzi ten ostatni. [...] Tamte tomy składały się przez wszystkie trzydzieści lat mojego profesorskiego zawodu, były treścią moich wykładów, potrze- bowały tylko uzupełnień, uporządkowania, staranniejszej formy, żeby stać się książką i pójść do druku. Ale druga połowa XIX wieku, bliższa, skończona chronologicznie, ale żyjąca w naszych pojęciach, dążnościach, stosunkach, jest za świeża, zanadto współczesna na przed- miot uniwersyteckich wykładów. Chcąc więc o niej pisać, trzeba było podjąć robotę od po- czątku, od fundamentów; [...]. To potrzebowało czasu, namysłu, i czujnego s
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Historie literatury polskiej 1864-1914
Autor: ,
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: